هیچ صحنی از حرم، صحن انقلاب نمی‌شود، صحن معروف به صحن سقاخانه که پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها آن را با نام صحن عتیق به یاد می‌آورند، شاید چون خیلی زیبا و تاریخی است؛ عتیقه است؛ یک عتیقه پر از حس خوب، پر از حریر بال فرشتگان که پنجره فولادش دل آدم را گره می‌زند به زلف یار و ایوان طلایش روح و روان را به پرواز درمی‌آورد سمت سرزمین عراق و صحن و ایوان طلای نجف. آن سقاخانه همیشه شلوغ و پرازدحامش هم انگار با یک جرعه آبی که به دست زائر می‌رساند، خنکای شربت گوارای حوض کوثر را در کام جان آدم می‌‍ریزد. صحن انقلاب یا همان صحن عتیق اما کهنه است و گرد پیری بر سر و صورتش نشسته؛ غبار تاریخ که هر بنای استوار و محکمی را آرام آرام پیر و فرتوت و مستهلک می‌کند، این پاره تن حرم مطهر را هم کمی فرسوده و نیازمند بازسازی و نو شدن کرده است؛ نو شدنی بر شالوده بنای قبلی که باید با دستان توانمند و هنرمند معماران مجرب و کارکشته با ظرافت تمام شکل بگیرد. طرحی که در سال 1401 برای این صحن زیبا رقم خورد. از آن زمان که آرامگاه منور امام هشتم در توس مورد توجه قرار گرفت و برایش حرم و گنبد و گلدسته و صحن و سرایی ساخته شد، صحن انقلاب اولین حیاط و ورودی‌اش شد. ایوانش با ملات عشق طلایی شد و پنجره ای فولادی و مشبک در همان ضلع ایوان طلا در دیواره آن جانمایی شد تا از همان بدو ورود در صحن بشود نگاه مشتاق و دل بی‌قرار را به روضه منور گره زد و عرض ارادت و طلب حاجت کرد. از آنجایی که احداث سقاخانه و مکانی برای سیراب کردن زائر و مسافر تشنه و از راه رسیده از سنت‌های قدیمی و جزئی از باورهای فرهنگی و مذهبی مردم این سرزمین شیعی است، سقاخانه کوچک شش گوشه هم در وسط صحن تعبیه و آب گوارایش بهانه‌ای شد برای زائر مشتاق که شفای درد و رنج جسم و روح خود را با نوشیدن جرعه‌ای از آن درمان کند. این‌همه یک توصیف کوچک از حال و هوای صحن 6800 متر مربعی انقلاب است؛ صحنی با چهار ایوان، دوازده صفّه، چهل حجره و ایوان كوچک در طبقه اول و چهل حجره در طبقه دوم که بخش جنوبی‌اش در دوران تیموریان بنا شد و ضلع‌های شمالی، شرقی و غربی آن هم در دوران صفویان احداث و تكمیل شد. صحنی که برای قرن‌ها محل رفت و آمد زائران مشتاق دلشکسته و نگاه‌های مشتاق و میلیون‌ها چشم گریانی است که رد حضورشان در صحن عتیق با نور امامت و ولایت گره خورده و بر انرژی این صحن افزوده است. چنین صحنی باید همیشه مثل نگینی بدرخشد و هر از گاه گرد پیری از چهره زیبای آن با لطافت تمام زدوده شود. این همان کاری است که پس از چند دهه، امسال صورت گرفت. پروژه تعویض سنگ فرش‌ها، مرمت و بهسازی ایوان طلا و پنجره فولاد، یک به یک از آغاز سال جاری شروع شد و اینک در ماه آخر سال 1401 به پایان رسید تا صحن کهنه با لباسی نو به استقبال نگاه و قدوم زائرانش درآید. 

اولین عاملی که ضرورت بازسازی صحن انقلاب را به متولیان حرم گوشزد می‌کرد، سنگ فرش‌های این صحن بود که آخرین بار در اوایل دهه 80 و پس از احداث رواق دارالحجه تعویض شده بود، اما به گفته غفاریان عصادست، معاون طرح و برنامه سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، به دلیل عمر 20 ساله و ضخامت کم، نیاز به اصلاحات و تعویض مجدد داشت.

غفاریان عصادست در تشریح دلایل مرمت و تعویض سنگ فرش‌های صحن عتیق می‌گوید: سنگ فرش‌های صحن انقلاب اسلامی در اوایل دهه ۸۰ و پس از احداث رواق دارالحجه تعویض شد. جنس سنگ‌های قدیمی از نوع سنگ خلج بود که حدود ۲ سانتی‌متر ضخامت داشت و قریب ۲۰ سال عمر کرده بود. اما این سنگ‌ها در مواجهه با عوامل طبیعی و غیرطبیعی همچون برف و باران و شستشو به‌ویژه شستشو با شوینده‌ها دچار فرسایش شده بودند و از آنجا که از ضخامت کمی هم برخوردار بودند، تعویض و جایگزینی آنها با سنگ‌هایی با ضخامت بیشتر وکیفیت بالاتر ضروری بود. بر همین اساس و طبق مطالعاتی که انجام شد در این صحن به سنگی نیاز بود تا ضخامت آن حداقل ۴ تا ۵ سانت باشد و علاوه بر آن با وجود آسیبهای حرارتی، شرایط محیطی و تردد ماشین آلات بتواند طول عمر بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر جدای از بحث کیفی سنگ، با توجه به از بین رفتن ایزولاسیون کف صحن و نشت رطوبت به سقف رواق دارالحجه که زیر صحن انقلاب واقع شده، تعویض سنگ فرش‌های صحن انقلاب، بیش از پیش ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. وی یادآور می‌شود که بر اساس همین ضرورت، کار بر روی طرح مطالعاتی تعویض سنگ‌فرش صحن انقلاب در سه ماهه آخر سال گذشته آغاز شد و در بازه‌ای چند ماهه، طرح و نقشه اجرای 6800 متر سنگ‌فرش آماده شد.

به گفته غفاریان ضرورت مرمت بر روی ایوان طلا و پنجره فولاد نیز در همان زمان مشخص و به طرح مطالعاتی افزوده شد تا درنهایت با جمع‌بندی نهایی از خرداد ماه سال 1401 عملیات اجرای این پروژه بزرگ و جامع، ضمن انجام ایزولاسیون کف صحن آغاز و کار به صورت شبانه‌روز دنبال شود و طبق زمان‌بندی انجام گرفته و پس از 9 ماه در اسفندماه به سرانجام برسد.

سقاخانه صحن انقلاب که به سقاخانه اسماعیل طلا معروف است، یکی از نقاط پرطرفدار و پرترددی است که در مرکز صحن انقلاب و در مقابل هر چهار ایوان بلند این صحن قرار گرفته است. این سقاخانه هشت وجهی طلایی با گنبد پر از کبوتر و نمای زیبا و چشم نواز نیاز به تغییراتی برای بهتر وزیباتر شدن داشت، زیرا درست همان اوقاتی که حرم مملو از زائر بود و حضور و تردد جمع کثیری از زائران در اطراف سقاخانه با لیوان‌هایی از آب در دست، به مانعی برای تردد آسان سایر زائران تبدیل شده بود. این شرایط خود انگیزه و عامل مهمی برای سازمان عمران حرم شد تا با اجرای اصلاحاتی در سقاخانه، به مرمت‌های لازم در این سازه تاریخی بپردازد و همچنین با توسعه آن شرایط حضور در سقاخانه را برای زائران تسهیل کند.

از همین روی براساس طرحی که برای اصلاح و مرمت و توسعه سقاخانه تهیه شد، توسعه و افزایش تعداد شیرهای آبخوری از 24 چشمه به 32 چشمه به نحوی برنامه‌ریزی شد تا فضای صحن از سقاخانه جدا باشد و عملکرد صحن و سقاخانه با هم تداخل نداشته باشد. بر این اساس و از آنجا که معماری داخلی سقاخانه یک طرح هشت وجهی است، در هر وجه سه شیر آبخوری نصب شده که فرایند طراحی و نصب این شیرها توسط پیمانکاران به گونه‌ای انجام گرفت تا هم دوام و طول عمر بالایی داشته باشند و هم از زیبایی خوبی برخوردار باشند.

همچنین با توجه به حجم بالای مراجعه زائران برای برداشت آب از سقاخانه، فضای داخلی سقاخانه به گونه‌ای طراحی شد تا ورودی برادران و خواهران تفکیک شده باشد. شیرها نیز برای آشامیدن از طراحی خاص و ویژه‌ای برخوردار است. نورپردازی ویژه در داخل سقاخانه، نظام دفع آب و جمع‌آوری لیوان‌های استفاده شده هم از دیگر موضوعاتی است که به طور خاص و ویژه مورد مطالعه و طراحی قرار گرفته و اجرا شده است.

شاید هیچ دلیل ملموسی برای علتش نباشد، اما همینکه زائری وارد صحن عتیق شد، بی اختیار نگاهش جلد پنجره فولاد می‌شود و پایش عزم گام برداشتن به سوی آن می‌کند، گویی موجی از نور و انرژی از مشبک‌های این پنجره قدیمی به بیرون پرتاب و در هوا پخش می‌شود. این پنجره تاریخی و پرطرفدار که سال‌هاست رنگ مرمت و بهسازی به خود ندیده بود، باید اصلاح و مرمت می‌شد به‌ویژه آنکه مشبک‌های داخلی آن دچار فرسودگی و زنگ‌زدگی شده بود. از همین رو در طرح مرمت صحن عتیق جای گرفت و کل شبکه داخلی و بیرونی آن مرمت و کار نورپردازی آن نیز انجام شد و اصلاحاتی نیز روی کاشی‌ها و بدنه و جداره پنجره فولاد صورت گرفت.

یک حرم مطهر و یک ایوان طلای صحن عتیقش؛ ایوانی مزین به کتیبه ها و خشت‌های طلا که در اولین نگاه در قاب چشمان زائران می‌نشیند و دلشان را به گنبد طلا و بهشت روضه منوره گره می‌زند. این ایوان دلبر و بلندبالا با آن قامت 21 متری‌اش باید همیشه محکم و استوار بدرخشد و پشتش از واهمه پیری و سستی نلرزد. با این‌همه گذر تاریخ است و پیامدهایش که گریزی از آن نیست؛ پیامدهایی که ناگزیر سنگ بدنه و کتیبه‌های داخلی ایوان طلا را مورد هجمه قرار داده است. خلاصه اینکه ایوان زیبای صحن عتییق باید مرمت می‌شد بنابراین ستون‌های سنگی استوان‌های جداره ایوان طلا به دلیل آسیب دیدگی شدید، تعویض شده و اصل سنگ به دلیل خاص و فاخر بودن به صورت ویژه نگهداری شد. نورپردازی داخل ایوان نیز به طور ویژه انجام گرفت. نرده و حفاظ سنگی اطراف ایوان نیز هماهنگ با طرح جداره بیرونی سقاخانه طراحی و اجرا ش.

کافی است در یکی از شب‌های عید، زائر حرم باشید تا ببینید که نورپردازی‌های زیبا و ریسه‌های برق و آویزهای پرنور و رنگارنگ چه شکوه و جلالی به صحن و سرای حرم می‌بخشد. این‌همه حسن زیرمجموعه روشنایی حرم است. روشنایی صحن انقلاب هم گویی در طرح جدید نیازمند بازنگری بوده، از همین رو کار ویژه‌ای انجام شد؛ به گونه‌ای که افزایش لوکس نوری در تمام صحن، نورپردازی در صحن و غرفه‌های طبقه بالا، سیستم برق و تأسیسات و شبکه کل صحن بهسازی شد. همچنین استاندارهای آتشنشانی و اعلام و اطفاء حریق و بهسازی تمام غرفه‌های ضلع شمالی نیز از دیگر اقداماتی بود که صورت پذیرفت. برای کلیه اتاق‌های داخل صحن نیز تابلوهای یکسانی طراحی و اجرا شد و سیم بکسل‌های تزئیناتی ریسه و چراغانی‌های وسط صحن نیز بازبینی و عمده آن‌ها تعویض شدند و برای اعیاد شعبانیه آذین‌بندی شدند.