آستان مقدس حضرت رضا(ع) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی در جهان اسلام که سالانه میلیون‌ها زائر و مجاور برای زیارت به آن مشرف می‌شوند، نیازمند گسترش فضا و مرمت فضاهای قدیمی و مستهلک است، بنابراین طی سالیان گذشته تا به امروز، به طور مستمر در حال توسعه فضا، مرمت و نوسازی بوده و هست. این امر که با هدف تسهیل زیارت زائران و خدمت‌رسانی بهتر به آن‌ها صورت می‌پذیرد، در سال جاری و با برخورداری از چند ویژگی، حال و هوای متفاوتی به خود گرفته است. افزایش بی سابقه تعداد طرح‌ها نسبت به سال‌های گذشته، کوتاه‌شدن زمان اجرا و به نتیجه رسیدن زودهنگام طرح‌ها با مدد شتاب‌گرفتن روند اجرا، اطلاع‌رسانی عمومی خصوصیات پروژه از جمله زمان آغاز و انجام طرح و طول دوره اجرا از طریق اطلاع‌رسانی و نصب تابلوهای ویژه در ورودی اماکن در دست ساخت و توسعه و مرمت، از ویژگی‌های خاص پروژه‌های عمرانی آستان قدس رضوی در سال جاری است. در این گزارش به تشریح جزئیات برخی پروژه‌های اجراشده و در دست اجرا می‌پردازیم که بخشی از آن به تأمین زیرساخت‌های ضروری مورد نیاز برای توسعه امکان زیارتی، تشرفی و عبادی مربوط می‌شود که هرساله بر اساس نیاز، تعریف و عملیاتی می‌شود و برخی دیگر نیز پروژه‌های کوتاه‌مدتی هستند که برای ایجاد فضای بهتر و افزایش رضایت‌مندی، آسایش و رفاه حال زائران انجام می‌شود.

پروژه بست شیخ بهایی از جمله پروژه‌های بزرگ و مهم عمرانی در حرم مطهر امام رضا (ع) است که به‌منظور ارتقای ظرفیت‌های خدماتی و زیارتی، حد فاصل صحن غدیر و قدس واقع شده است. عملیات اجرایی این پروژه با زیربنایی بالغ بر ۴۷ هزار متر مربع با هدف افزایش فضای زیارتی سرپوشیده و اتصال به رواق‌های زیر سطحی حرم مطهر، سرداب و مدفن، از سال 93 آغاز شده و در حال حاضر به مرحله تحکیم‌سازی فضاها رسیده است. این رواق شامل وضوخانه، 160 چشمه سرویس بهداشتی و 18 هزار قبر طبقاتی است که طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده تا اواخر سال ۱۴۰۳ و یا اوایل ۱۴۰۴ به بهره‌برداری خواهد رسید.

یکی دیگر از ابرپروژه‌های حرم، تکمیل موزه رضوی است. این پروژه عظیم و مهم فرهنگی با ۶۵هزار متر مربع وسعت، حد فاصل باب‌الکاظم (ع) تا باب‌الرضا (ع) واقع شده و طبق برنامه‌ریزی صورت‌گرفته قرار است در سال ۱۴۰۶ به بهره‌برداری برسد. پس از تکمیل این پروژه، آثار تاریخی و گرانبهای به‌نمایش‌درآمده در موزه قرآن و موزه مرکزی به موزه جامع امام رضا (ع) منتقل می‌شود و علاوه بر این، سایر اشیای تاریخی و گرانبها که به دلیل نبود فضای کافی در خزانه نگهداری می‌شود هم در این موزه به نمایش گذاشته خواهد شد.

پارکینگ‌های زیرگذر حرم مطهر به‌جز پارکینگ ویژه خدام، دارای بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ ظرفیت پارک خودرو است که با دستور تولیت آستان قدس رضوی، تمام این ظرفیت صرفاً در اختیار زائران عزیز قرار گرفته است. نکته مهم اینکه از اواسط سال 1401 که بحث هوشمندسازی پارکینگ‌های زیرگذر حرم مطهر رضوی در دستور کار قرار گرفت، ورود و خروج خودروها ساماندهی شد؛ به این ترتیب که با ارائه لحظه‌ای اطلاعات درخصوص وضعیت خالی یا پر بودن پارکینگ‌ها، زائران از سردرگمی نجات یافته و به سمت پارکینگ‌های ظرفیت‌دار راهنمایی و هدایت می‌شوند.

تکمیل و مرمت گنبد مسجد گوهرشاد از دیگر پروژه‌های عمرانی در دست اجراست که با هدف اصلاح آسیب‌ها، ترمیم جداشدگی کاشی از جداره، اصلاح وضعیت ترک‌ها و رسوب‌زدایی کاشی‌های گنبد این مسجد تاریخی صورت می‌گیرد و طبق زمان‌بندی صورت‌گرفته تا پایان سال جاری (۱۴۰۱) به پایان خواهد رسید.

در کنار اجرای طرح‌های توسعه‌ای برای ارتقای سطح خدمت‌رسانی به زائران، حفاظت از هنر و معماری اسلامی تاریخی در حرم مطهر همواره یکی از راهبردهای مهم و اساسی در آستان قدس رضوی است که بخشی از این اقدامات به شرح ذیل است:

• بهره‌برداری از سردر جدید ورودی‌های رواق دارالحجه در بست‌های نواب صفوی و شیخ طوسی از جمله پروژه‌های هنری و بهسازی است که طی دو مرحله اجرا شد. طراحی و ساخت سر در قدیمی ورودی این رواق به دلیل همخوان نبودن با نماهای اطراف آن همچون ایوان نقاره‌خانه و ایوان ساعت، نمای ورودی صحن آزادی و صحن جمهوری و معماری مهمانسرای حضرت رضا (ع) نیازمند تغییر بود. در کنار ساخت این دو سازه، عملیات بهسازی و تعمیر سنگ پله‌ها و پاگردها، سنگ بدنه و کف، تعمیرات و بهسازی پله‌برقی، نرده، طرح ویژه روشنایی و نورپردازی ورودی و احداث گلخانه نیز انجام شده است.
• طراحی کتیبه‌های خطوط رواق‌ها یکی دیگر از این پروژه‌هاست که در رواق‌های دارالولایه، دارالاخلاص، راهرو خالصی و صحن انقلاب اسلامی اجرا شده است. کتیبه‌خط‌های طراحی شده برای این رواق‌ها حدود ۳۰۰ متر است که با استفاده از اشعار مذهبی و خوشنویسی اعلا نصب شده است.
• با همین هدف، همچنین می‌توان به اقداماتی چون لکه‌گیری و مرمت کاشی‌های آسیب‌دیده در حرم مطهر از جمله مرمت کاشی‌های جداره شرقی رواق امام خمینی، اتمام مقرنس‌کاری ایوان اصلی باب‌الکاظم (ع) و باب‌الهادی (ع)، آینه‌کاری و گچ‌کاری در رواق‌های طوسی و حر عاملی و نقاشی و آینه‌کاری رواق دارالهدایه، عملیات نماسازی و زیباسازی ضلع قبله حرم مطهر رضوی حد فاصل مسیر باب‌الرضا (ع) تا باب‌الجواد (ع) به‌منظور افزایش فضاهای خدماتی «پیشاتشرف» و زیباسازی و نورپردازی ویژه زیرگذر و پارکینگ‌های حرم مطهر رضوی متناسب با معماری حرم اشاره کرد.

ساماندهی تابلوهای اطلاع‌رسانی و راهنمای زائر از دیگر پروژه‌هایی است که امسال با هدف زیبایی و یکسان‌سازی تابلوها در سال جاری انجام گرفته است. به همین منظور 470 تابلوی اطلاع‌رسانی و ۱۶ تابلوی اذن ورود به‌منظور هماهنگ کردن آن‌ها با معماری حرم مطهر و استفاده از فونت‌هایی متناسب با خوشنویسی اسلامی- ایرانی طراحی و اجرا شد. رنگ‌بندی این تابلوها با الهام از رنگ‌های موجود در حرم مطهر همچون سبز، طلایی، لاجوردی و خاکستری بر زیبایی کار افزوده است. این تابلوها در ورودی‌های باغ رضوان، باب‌الهادی (ع)، باب‌الکاظم (ع)، صحن‌های امام حسن مجتبی (ع)، غدیر و کوثر، باب‌الجواد (ع)، باب‌الرضا (ع) و بست‌های شیرازی، طبرسی و نواب نصب شده است. همچنین به منظور زیباسازی گیت‌های هدایت زائران قبل از ورودی‌های اصلی حرم مطهر،۱۳ نشانۀ حجمی گیت ورودی طراحی و نصب شده که با فضای معماری اسلامی حرم مطهر تناسب دارد.

افزون بر فعالیت‌های عمرانی و زیربنایی، اقدام راهبردی دیگری در راستای تعمیق و ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و عمق‌بخشی به سطح معرفتی زائران و مجاوران در حرم مطهر پیش‌بینی و اجرایی شده که از جمله آن‌ها می‌توان به ایجاد سه ایستگاه مطالعه در رواق‌های حرم مطهر رضوی اشاره کرد. این پایگاه‌های کتابخوانی که در رواق‌های امام خمینی، نجمه خاتون و دارالعباده راه‌اندازی شده با بیش از ۱۸۰جلد کتاب در موضوعات دینی، اعتقادی، تربیتی با محوریت کودک، نوجوان و عمومی در حال ارائه خدمات به زائران و مجاوران است.

به منظور حفظ و رعایت حجاب و عفاف زائران و مجاوران حرم مطهر امام رضا (ع)، در سال جاری افتتاح 14 اتاق تشرف به منظور ارائه چادر و ملزومات حجاب در ورودی‌های حرم مطهر پیش‌بینی شد که 7 مورد آن تاکنون راه‌اندازی شده و مابقی در حال تجهیز و آماده‌سازی است. در این اتاق‌ها علاوه بر امانت‌دادن چادر، سایر اقلام مورد نیاز از جمله گیره روسری، جوراب، پد لاک پاک‌کن و... نیز تهیه شده و متناسب با نیاز و درخواست بانوان و پیش از تشرف به زیارت به آن‌ها ارائه می‌شود.

این دفاتر در همه ورودی‌های حرم از جمله شیخ طبرسی، شیخ طوسی، نواب صفوی، غدیر و نیز ورودی‌های باب‌الرضا (ع)، باب‌الجواد (ع)و باب‌الکاظم (ع) به صورت شبانه‌روزی آماده ارائه خدمات به زائران بارگاه منور رضوی است.

علاوه بر بحث حفاظت و صیانت از هنرهای اسلامی به کاررفته در حرم مطهر، ایجاد آرامش و رفاه حال زائران از دیگر رسالت‌های مهم سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر است که به‌طور ویژه و خاص در حال پیگیری است. نگهداری از تأسیسات حرم مطهر، افزایش فضاهای خدماتی و رفاهی داخل حرم به فضاهای زیارتی، تأسیس پله‌برقی و وضوخانه از جمله اقداماتی است که برای ایجاد آرامش و رفاه حال زائران در سال 1401 انجام گرفته است. علاوه بر این، در این حوزه یعنی تلاش برای افزایش سطح رضایت‌مندی و رفاه زائران می‌توان به طرح‌ها و اقدامات زیر اشاره کرد:

• حرم مطهر ۳۵ موتورخانه اصلی و فرعی دارد که ۱۳هزار تن ظرفیت برودتی و ۴۱ هزار تن بخار برای گرمایش حرم در فصول سرد سال تولید می‌کند. علاوه بر این، تأمین برق با پست‎‌ها، دیزل‌‎ها و ژنراتورها از جمله موضوعات مهمی است که ضرورت گسترش این حوزه را دوچندان کرده است.
• با هدف ارتقای سطح روشنایی حرم مطهر، اجرای طرح‌های جدید روشنایی و نورپردازی ویژه در صحن‌های مختلف در دستور کار قرار گرفت. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به اصلاح روشنایی صحن‌های آزادی، انقلاب، کوثر و گوهرشاد، روشنایی و نورپردازی بست‌های بالا و  پایین‌خیابان و روشنایی گنبد و روضه منوره اشاره کرد. علاوه بر ارتقای روشنایی عمومی در صحن‌ها و فضاهای غیر مسقف حرم مطهر، به‌روزرسانی سیستم‌های روشنایی و زیرساخت‌ها به منظور بهینه‌سازی مصرف انرژی از دیگر اهداف مهم اجرای این پروژه‌هاست.
• اصلاح ورودی کفشداری شماره 9 و ایجاد تسهیل تردد زائران از صحن پیامبر اعظم (ص) به رواق امام خمینی (ره).
• اصلاح و مرمت کفشداری شماره 16 صحن جمهوری و ساخت رمپ ویژه عبور ویلچر و تسهیل دسترسی زائران کم‌توان به رواق دارالولایه، همچنین دوبرابرشدن قفسه‌های کفشداری شماره 16، مرمت و اصلاح سنگ‌فرش‌ها، اصلاح و مرمت معرق‌های سنگی در بدنه و کف، آینه‌کاری و بهسازی سیستم تهویه.
• اتمام عملیات عمرانی و بهسازی کفشداری شماره 7 با افزایش ظرفیت پذیرش از 500 به 700جفت کفش و همچنین تسهیل و ساماندهی ارتباط خواهران و برادران از رواق دارالزهد به رواق‌های دارالذکر و دارالسرور.
• احداث یک دستگاه آسانسور برای افراد کم‌توان حرکتی و معلولان در بست شیخ طوسی برای ورود به رواق دارالحجه، نصب پله‌برقی و آسانسور برانکاردبر و ویلچررو بین رواق‌های دارالولایه و دارالحجه، نصب دو آسانسور در بخش شرقی صحن پیامبر اعظم (ص) ویژه سالمندان و افراد دارای معلولیت برای تشرف راحت‌تر از پارکینگ‌های زیرگذر به این صحن.
• تکمیل و افتتاح «ره‌باغ حضرت زهرا (س)» حد فاصل میدان امر به معروف و نهی از منكر به حرم مطهر رضوی (باب‌الحسن (ع)) به عنوان بزرگ‌ترین مسیر تشرف به حرم مطهر رضوی با مساحت 22 هزار متر مربع و 6 هزار متر مربع فضای سبز و با قابلیت دسترسی آسان و تسهیل تشرف زائران به حرم مطهر رضوی.
• راه‌اندازی چهار چایخانه در صحن‌های کوثر، غدیر، باغ رضوان و امام حسن مجتبی (ع).