اوج سوگواری ایرانیان برای اهل بیت(ع) به ماه محرم و عزاداری سید و سالار شهیدان و شهدای کربلا گره خورده است و تب این عزاداری و سوگواری تقریباً و تا حدودی پس از دهه اول محرم فروکش می‌کند، اما در دهه آخر ماه صفر و به دلیل مناسبت‌های مهمی چون اربعین حسینی، سالروز ارتحال پیامبر اعظم(ص)، شهادت امام حسن مجتبی(ع) و شهادت امام رضا(ع) دوباره به اوج می‌رسد. آیین و مراسم سوگواری دهه آخر صفر بویژه در مشهدالرضا و به دلیل وجود بارگاه منور هشتمین امام معصوم از اهمیت بیشتری برخوردار است و با شکوه بیشتری برگزار می‌شود، به گونه‌ای که بسیاری از هیئت‌های بزرگ سراسر کشور برای برگزاری آیین‌های عزاداری خود در این ایام به مشهد سفر می‌کنند. ضمن اینکه مصادف شدن سالروز شهادت امام هشتم با آخرین روز ماه صفر نیز عامل مضاعفی شده تا متولی اصلی عزاداری‌های این دهه، آستان قدس رضوی باشد تا هر سال با نوآوری و شکوه بیشتری این آیین را برای مجاوران و زائران میزبانی و برگزار کند. امسال نیز آستان امام هشتم برنامه‌های باشکوهی را با نگاهی نو و تحت شعار محوری «همه خادم‌الرضاییم، خدمت کریمانه، جهاد عالمانه» برگزار کرد که برخی از آن‌ها با نوآوری و خلاقیت ویژه‌ای همراه بود. مهم‌ترین رویکردهایی که این نگاه نو با تأکید و همت تولیت آستان قدس رضوی آن را دنبال می‌کرد، موارد زیر را شامل می‌شد: بازخوانی نوآورانه آيين‌های حرم مطهر رضوی با رویکرد حضور حداکثری مردم، برگزاری مراسم با رویکرد مخاطب‌محور، مشارکت هیئت‌های مذهبی و استانی در برگزاری مراسم عزاداری با توجه به حضور پر تعداد آن‌ها پس از پایان دو سال محدودیت‌های کرونایی، رویکرد تبیینی و امیدآفرین در محتوای سخنرانی‌ها با توجه به همزمانی این ایام با دسیسه و دشمنی بیگانگان و ناآرامی‌های کشور و بهره‌گیری از ابزار هنر تصویری و نمایشی در معرفی جلوه‌های سیره رضوی.

آیین‌های ویژه دهه پایانی ماه صفر اگرچه به لحاظ کیفی و نوآوری ویژه بود، اما به لحاظ کمی و آماری نیز در نوع خود قابل توجه و حائز اهمیت است. در صدر این فهرست آماری، رقم 210 سخنرانی به چشم می‌خورد که به تدارک و اجرای 210 برنامه ویژه و متناسب با این ایام مربوط می‌شود.150 مراسم سوگواری، 110 برنامه قرائت زیارت و ادعیه، اقامه 533 نماز جماعت، برگزاری محافل قرآنی با حضور 67 هزار و 892 مخاطب و اجرای ویژه برنامه «حسینیه حرم» با بیش از 12 هزار مخاطب که در ادامه این فهرست به چشم می‌خورد.

همچنین میزبانی از بیش از 18 هزار و 674 مخاطب خردسال در رواق کودک، شرکت بیش از 4 هزار نوجوان در محفل قرآنی و هیئت ابناءالرضا، برگزاری پرسمان دینی با 22 هزار و 400 مخاطب، اجرای مسابقات فرهنگی با 5200 شرکت کننده، برگزاری مراسم ویژه زائران غیر ایرانی با حضور بیش از 140 هزار مخاطب، توزیع 19 هزار محصول فرهنگی، تولید محتوا در فضای مجازی برای بیش از 9 میلیون مخاطب، بازدید 19 هزار نفر از نمایشگاه، تشرف بیش از 12 میلیون و 280 هزار زائر به حرم مطهر رضوی و... از دیگر برنامه‌های شاخص حرم مطهر رضوی در این ایام بود که در بازه زمانی 2 شهریور تا 6 مهر به اجرا درآمد.

تشرف 2 هزار و 408 هیئت مذهبی به حرم مطهر رضوی، برگزاری 20 جلسه محفل قرآنی با حضور 505 هزار مخاطب در ایوان مقصوره و دارالقرآن الکریم صحن جمهوری اسلامی، حضور و عزاداری هیئات مذهبی از استان‌های تهران، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، زنجان، خوزستان، اردبیل، یزد، مازندران و... در حرم مطهر رضوی از مهمترین رویدادهای دهه پایانی ماه صفر حرم مطهر رضوی بود.

از قید آمار و ارقام که بیرون بیاییم، ویژه برنامه‌های بسیاری در این ایام به اجرا درآمد که از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: ساماندهی مشارکت موکب‌ها و تشکل‌های مردمی برای پذیرایی از زائران خصوصاً زوار پیاده (به ویژه در بخش اطعام و اسکان)، تسهیل تردد زائران، مدیریت جمعیت و حفظ امنیت زائران، افزایش کفشداری‌ها به‌منظور کاهش ورود کفش به رواق‌ها و محدوده روضه منوره، مشارکت حداکثری خادمان و خادمیاران در فراهم کردن تمهیدات لازم برای گسترش معنویت و رفاه و آرامش زائران، ایجاد امنیت پایدار در سیستم صوت حرم مطهر، همکاری فعال با نهادهای شهری و استانی به ویژه آتش‌نشانی، اورژانس و هلال احمر و بسیج امکانات درمانی در ارائه خدمات رایگان فوریت‌های پزشکی و درمانی به زائران.

از آنجا که یکی از پیامدهای معنوی برپایی آیین‌های سوگواری اهل بیت(ع)، درک معرفت و آگاهی نسبت به این انوار الهی و صراط مستقیم آن‌هاست، تلاش آستان قدس رضوی بر این مبنا استوار شد تا آیین‌های عزاداری دهه پایانی صفر امسال با «معرفت» هرچه بیشتر برگزار شود. به همین منظور در این ایام 470 جلسه برنامه تبلیغی معرفتی با عنوان «سلسلة الذهب» شامل سخنرانی، مداحی، ادعیه و زیارت‌خوانی، عزاداری‌های ویژه پربار به لحاظ محتوایی و همچنین مراسم عزاداری محوری در رواق امام خمینی برگزار شد. خوشبختانه توجه به کیفیت برنامه‌ها و عزاداری‌ها در کنار کمیت آن‌ها، نظر مثبت زائران را هم به دنبال داشت، طوری که طبق نظرسنجی‌‎های مرکز ارتباطات و رسانه آستان 2/67 درصد از زائران اعلام کردند که برنامه‌ها نسبت به سال گذشته بهتر بوده است.

آستان قدس رضوی پلی است بین بارگاه هادی و منور امام رضا(ع) و مردم؛ امری که از نظر تولیت آستان قدس دور نماند تا با توجه به آن یکی از رویکردهای برنامه‌های پایانی ماه صفر در سال جاری، بازخوانی نوآورانه آيين‌های حرم مطهر رضوی با توجه به حضور حداکثری مردم باشد. در همین راستا آیین سنتی خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) امسال در صحن پیامبر اعظم(ص) و با حضور 3500 مخاطب برگزار شد. این ویژه برنامه در چهارم مهرماه مصادف با بیست ونهمین روز از ماه صفر همزمان با اقامۀ نماز مغرب و عشا در صحن پیامبر اعظم(ص) با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مروی تولیت محترم آستان قدس رضوی، مرثیه‌سرایی آقای سیدمهدی میرداماد و عزاداری و شمع‌گردانی خدام برگزار شد و مورد استقبال و توجه قرار گرفت.

فراهم ساختن بستر مناسبی برای اجتماع عزاداران در روز رحلت پیامبر اکرم (ص) و امام حسن مجتبی (ع) و روز 28 صفر و اجتماع عزاداران در روز شهادت امام رضا(ع) را می‌توان از دیگر برنامه‌های محوری این ایام برشمرد.

توجه به گروه‌های مخاطب و زائران خاص از جمله رویکردهای جدید آستان قدس در اجرای آیین‌های عزاداری در سال جدید بود. به طور مثال تلاش شده بود زائران ناشنوا یا نابینا هم سهمی در بهره‌گیری و اجرای عزاداری در این آستان داشته باشند. این رویکرد منجر به برگزاری برنامه‌هایی ویژه با محوریت مخاطب‌های خاص شد که از جمله آن‌ها می‌توان به اجرای مراسم ویژه ناشنوایان با بیش از 500 نفر در صحن قدس، طرح زیارتی توان‌یابان و سالمندان با حضور بیش از4 هزار نفر، اجرای برنامه‌های فرهنگی تبلیغی با عنوانهای «حسین تو را می‌خواند»، «در سوگ پیامبر مهر و رحمت»، «سوگواره بانوان رضوی»، «حریم مهر(ویژه برنامه عزاداری زنان نوغان)»و «در آستان غریب» اشاره کرد.

با این هدف، برگزاری 4 جلسه ویژه برنامه فرهنگی تبلیغی برای بیش از 141 هزار زائر غیر ایرانی، برپایی همایش‌هایی با موضوعات امام حسین(َع) و امام رضا(ع) در همبستگی ادیان با حضور شخصیت‌هایی از کشورهای لبنان، الجزایر و برگزاری نشست تخصصی «دستاوردهای هجرت امام رضا(ع) به خراسان» با حضور 23 فرهیخته اردو زبان، از دیگر برنامه‌های حرم مطهر رضوی با رویکرد مخاطب‌محور بود که به خوبی و با استقبال همه گروه‌ها به اجرا در آمد.

این روزها بیش از هر زمان دیگری معلوم می‌شود که گروه و جمعیت و ملتی موفق به گسترش قلمروی اصول، عقاید، فرهنگ و مذهب خود می‌شود که بتواند از ظرفیت‌های هنری و به‌ویژه هنر نمایش (با بسترها و شاخه‌های مختلف آن) بهره بیشتری ببرد و از این ظرفیت‌ها در برقراری ارتباط مؤثر با مخاطب، بهتر استفاده کند.

این مهم در سال جدید از نگاه تیزبین تولیت آستان قدس دور نماند، طوری که به یکی از رویکردهای این آستان تبدیل شد تا در ایام سوگواری ماه‌های محرم و صفر و به‌ویژه روزهای پایانی این ایام، با بهره‌گیری از ابزار هنرهای نمایشی برای معرفی جلوه‌های سیره رضوی و اهل بیت(ع)، همت مضاعفی به کار گرفته شود. در این زمینه، نمایش آیینی «آسمان هشتم» در سوگ و رثای علی بن موسی الرّضا(ع) طی 10 شب به همراه اجرای گروه سرود با مشارکت و همکاری شهرداری برگزار شد که با استقبال 19 هزار نفر مخاطب مواجه بود.

225اجرای همخوانی و سرود با عنوان «گلدسته‌های حرم»، رونمایی از بسته محتوایی شعر و تصنیف دهۀ آخر صفر در برنامه «ستایشگران خورشید» در هشتمین نشست مداحان و شاعران حرم مطهر رضوی با موضوع ولایت‌پذیری، ضرورت دینداری و برگزاری برنامه شبانه شعرخوانی شاعران آیینی با عنوان «رسم دعبل» در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، از دیگر برنامه‌های هنری در این ایام بود.

پیاده‌روی زائران امام هشتم از سراسر ایران عزیز به سمت مشهدالرضا رسم دیرینه‌ای است که در یکی دو دهه اخیر با استقبال بیشتری مواجه شده و سال به سال بر مشتاقان این طریق افزوده می‌شود. خیل زائران مشتاق و پیاده امام رضا(ع) در آخرین روزهای ماه صفر اما نیازمند فراهم کردن بستری از زیرساخت‌ها و امکانات در مقصد و مسیرهای منتهی به مقصد است. فراهم کردن این بستر، بخشی از تلاش و فعالیت آستان قدس رضوی در این ایام است که هر سال بر کیفیت و کمیت آن افزوده می‌شود.

این مهم از طریق ساماندهی و مشارکت با مواکب و تشکل‌های مردمی در پذیرایی از زائران پیاده به ویژه در بخش اطعام و اسکان صورت می‌گیرد. از همین رو امسال 138 موکب در اطراف حرم، درون شهر، بیرون شهر و در مرزها به زائران پیاده امام هشتم(ع) در این ایام خدمت‌رسانی کردند و از حدود 9 میلیون زائر در وعده‌‎های صبحانه، ناهار پذیرایی شد.

همچنین آستان مقدس رضوی زمینه اسکان و استراحت 130 هزار و 345 زائر را نیز فراهم کرد. راه‌اندازی و نصب 80 دوش حمام ویژه در سرویس‌های بهداشتی و بهره‌مندی 3 هزار و 757 نفر از خدمات استحمام زائر و اهدای 23 هزار و 250 جفت کفش، صندل و دمپایی به زائران پیاده از دیگر خدمات در این حوزه بود.

گاهی در میانه یا مقصد زائری که از راه دور و نزدیک به زیارت می‌آید، بیماری هم سراغش را می‌گیرد و از شور و لذت زیارتش می‌کاهد؛ غم و رنجی که آستان قدس رضوی سال‌هاست به دنبال کاستن از آن با فراهم‎کردن زیرساخت‌هایی چون بیمارستان، شفاخانه، اورژانس و اماکن سیار و ثابت درمان و سلامت به میدان خدمت آمده است.

در دهه آخر ماه صفر خدمات‌رسانی در بخش سلامت و درمان به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد چنانچه در سال جاری تمامی امکانات درمانی برای ارائه شایسته و رایگان فوریت‌های پزشکی و درمانی به زائران بسیج شد. این خدمات شامل برپایی بیمارستان صحرایی با قابلیت جراحی صغیر در سطح جاده‌های منتهی به مشهد، تصویربرداری و ارائه خدمت در سه روز پایانی صفر در صحن امام حسن مجتبی(ع)، ارائه خدمات رایگان دارالشفا در سه روز پایانی دهه آخر صفر، فعالیت 42 دفتر فوریت‌های پزشکی در دهه آخر صفر و ارائه خدمات درمانی به 40 هزار و 431 زائر بود.

برنامه سیاه‌پوشی صحن‌های حرم مطهر چند سالی است که با تأکید تولیت آستان قدس با قوت و شدت بیشتری به اجرا در می‌آید. این برنامه با کتیبه‌آرایی و نصب پرچم و کتل توسط خادمان آستان صورت می‌گیرد تا نشانه‌ای بر اقامه عزا و تعظیم شعائر مذهبی باشد و عمق حزن و اندوه این ایام را بهتر در جان زائران سوگوار بنشاند. امسال و در همین راستا 6 هزار و 507 متر مربع از صحن و سرای رضوی با کتیبه‌آرایی و نصب پرچم و کتل سیاه‌پوش شد که شامل نصب کتیبه مناسبتی بزرگ، کتیبه‌های دیواری، پرچم‌های مشکی و سیاه‌پوشی‌های حرم مطهر رضوی و نصب کتل به مناسبت شهادت حضرت امام حسن مجتبی(َع) و رحلت حضرت رسول اکرم(ص) و شهادت امام رضا(ع) بود.