«حفاظت از موقوفات گسترده و غنی» آستان قدس رضوی، یکی از مسئولیت‌ها و مأموریت‌های مهمی است که رهبر معظم انقلاب در حکم انتصاب تولیت آستان قدس رضوی به ایشان محول کرده‌اند؛ مأموریتی که همواره مورد تأکید تولیت این آستان نیز بوده و اهمیت آن را دو چندان کرده است. عمده موقوفات این آستان، املاک و اراضی واقع در نقاط مختلف کشور است که ارادتمندان و عاشقان حضرت رضاg، آن را وقف این آستان کرده اند و مسئولیت حفاظت، نگهداری و بهره وری مناسب از آن را به عهده خادمان حضرت سپرده اند. مسئولیت اصلی و مستقیم انجام این مأموریت در آستان قدس رضوی بر عهده حوزه املاک و اراضی بنیاد بهره‌وری موقوفات است و گزارش اقدامات صورت‌گرفته توسط این معاونت طی یک سال گذشته نشان می‌دهد که سال 1401، سالی مهم در این حوزه بوده است.

آنچه طی یک سال گذشته در حوزه حفاظت، نگهداری و بهره‌وری از املاک و اراضی وقفی آستان قدس رضوی صورت گرفته، یک رویکرد مشخص داشته و آن همراه و منطبق بودن با شعار محوری این آستان یعنی «آستان قدس رضوی؛ از مردم، با مردم، برای مردم» است. مرور این اقدامات نشان می‌دهد خادمان حضرت در این حوزه تلاش کرده‌اند موقوفات امام رضا (ع) که «از مردم» و دارایی مردم است را «با مردم» و از طریق ارائه تسهیلات و جلب مشارکت‌ها به بهره‌وری برسانند و عواید آن را به عنوان مهم‌ترین منبع تأمین مالی این آستان، «برای مردم» و در راستای خدمت به زائران و مجاوران هزینه کنند.

خدمات و اقدامات اداره املاک و اراضی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در سال 1401، شامل 7 محور بوده است. محور اول، توجه به بهره‌وری مناسب از املاک موقوفه بود که در سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی نیز به آن توجه و در اصل 24 با عنوان «افزايش بهره‌وری موقوفات و دارايی‌های در اختيار» قید شده است. مرور این سند کلان نشان می‌دهد که سیاست‌های مهم دیگری نیز برای حوزه موقوفات آستان قدس رضوی تعیین شده است، از جمله: «حفاظت و استيفای حقوق موقوفات و ارکان وقف»، «دستیابی به درآمدهای پایدار و مديريت بهينه در حوزه املاک و اراضی»،« توسعه موقوفات»، «حفظ و توسعه‌ ميراث هنری و معماری در پروژه‌های عمرانی»، «مدیریت آثار اجتماعی فعالیت‌های اقتصادی و تلاش در جهت افزایش کیفیت زندگی مردم»، «پایبندی و پیشرانی در سياست‌های اقتصاد مقاومتی» و همچنین «بهبود نظام مديريت». خادمان این آستان در بنیاد بهره‌وری موقوفات و اداره املاک و اراضی نیز شش محور دیگر اقدامات خود را بر اساس همین سیاست‌ها تعیین کردند و در سال 1401 برنامه‌هایی را در محورهای «توسعه شهرهای موقوفه‌دار»، «پیشرفت منطقه‌ای»، «تسهیل ارتباط با مردم در نقل و انتقال املاک»، «تثبیت مالکیت و صیانت از موقوفات»، «ارتقای جایگاه شهرستان سرخس» و «حاشیه شهر مشهد» عملیاتی کردند.

این تلاش‌ها، دستاوردها و نتایج قابل توجهی نیز داشته که این‌ها برخی از مصادیق آن است: تسهیل ارتباط با مردم از طریق ارتباط آنلاین بین دفاتر اسناد رسمی و دفاتر ثبت با بخش املاک و اراضی آستان قدس، ایجاد ارتباط الکترونیکی با شهرداری به منظور اخذ استعلام، اجرای پروژه آرشیو دیجیتال، انجام پروژه نقشه‌برداری هوایی، تثبیت مالکیت و صیانت از موقوفات، سنددار کردن 35 هزار قطعه زمین در حاشیه شهر مشهد، ثبت اسناد 231 فقره سند تک‌برگ برای اراضی موقوفاتی در سازمان ثبت، ثبت مالکیت دارایی‌های مردم، تشکیل کارگروه املاک و مستغلات، اجرای پروژه 286 هکتاری و طرح‌های پیرامونی شامل پارک، بیمارستان، مدرسه علمیه، مجتمع مسکونی، رفع انسداد مسیر مواصلاتی و ایجاد جاده ارتباطی.

دامنه این خدمات و اقدامات انجام شده در سال 1401 بسیار گسترده است و به همین در ادامه، به ارائه گزارش تفصیلی برخی از آن‌ها که اهمیت بیشتری دارد، بسنده کرده‌ایم.

با توجه به دغدغه تولیت آستان قدس رضوی برای توسعه خدمت‌رسانی به مجاوران آقا علی‌بن موسی‌الرضا (ع) و توجه بیشتر به مناطق کمتر توسعه‌یافته مشهد به ویژه حاشیه شهر، این نهاد با هدف ترغیب و تشویق مردم به سنددار کردن خانه‌های مسکونی خود در حاشیه شهر، موافقت شهرداری را برای اعمال مساعدت ویژه افرادی که نسبت به سنددار کردن این املاک اقدام کنند، دریافت کرده است.

آستان قدس رضوی همواره به دنبال حل معضلات حاشیه شهر و ایجاد زمینه زندگی با کیفیت برای مردم در این مناطق بوده و هست که در همین راستا با ارائه انواع مساعدت‌ها، شرایطی را فراهم کرده است تا کیفیت زندگی مردم بهتر شود. در این راستا طی سه سال گذشته بیش از 5 هزار پرونده برای اهالی ساکن در حاشیه شهر مشهد به همت معاونت املاک و اراضی بنیاد بهره‌وری موقوفات تشکیل شده است که از این تعداد، بیش از 3650 پرونده منجر به صدور اعتبارنامه و سند مالکیت شده است.

البته طرح‌های بخشودگی آستان قدس رضوی برای هویت بخشیدن به اراضی موقوفه‌ای که افراد بدون سند در آن ساکن شده‌اند، تنها به حاشیه شهر مشهد محدود نمی‌شود، بلکه 422 روستای اطراف شهر مشهد که ساکنان آن شرایط مشابهی نیز داشته‌اند، مشمول این معافیت‌ها و بخشودگی‌ها می‌شوند.

با توجه به اهتمام تولیت آستان قدس رضوی نسبت به حاشیه شهر مشهد و اختصاص اراضی موقوفه برای توسعه آن نظیر احداث بیمارستان، مسکن ویژه محرومان، فضای ورزشی و...، در شهریور ماه 1401، مسیر دسترسی ۴۵ متری از اراضی موقوفه حضرت رضا (ع) در شهرک شهید رجایی نیز در اختیار مدیریت شهری قرار گرفت و با بازگشایی این مسیر، بلوار بصیرت به بلوار حر و جاده ترانزیتی بین‌المللی مشهد سرخس متصل شد. با بهره‌برداری از بلوار بصیرت، بخش عمده‌ای از ترافیک منطقه معروف به امیرآباد در شهرک شهید رجایی به بلوار حر که پس از آن از طریق این بلوار انجام می‌شود، حل شده است. همچنین علاوه‌ بر تسهیل رفت و آمد و عبور و مرور برای مردم، دسترسی جدیدی برای ۲ بلوار پرتردد حر و مصلی ایجاد شده است.

تدوین و ارائه بسته‌های تشویقی ویژه برای مستأجرین املاک و رقبات کشاورزی از دیگر اقدامات حوزه املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سال گذشته بود. از جمله این بسته‌ها که در مرداد ماه 1401 مصادف با دهه کرامت و ایام ولادت حضرت رضا (ع) اجرایی شد، ارائه تخفیف و تسهیلات برای اراضی موقوفه و رقبات کشاورزی و همچنین برای مستأجرین املاکی بود که درصدد تغییر نوع بهره‌برداری نسبت به سند اولیه بودند. در این راستا 30 درصد تخفیف برای پرداخت نقدی حقوق موقوفه در نظر گرفته و همچنین مقرر شد در صورت تعیین تکلیف در قالب اقساط، یک ششم حقوق موقوفه به‌صورت نقد و مابقی در پنج قسمت مساوی سالانه دریافت شود.

علاوه بر آن، با ارائه تسهیلات ویژه برای مستأجرین اراضی کشاورزی موقوفه، اجازه داده شد مستأجرین رقبات کشاورزی نیز در صورت پرداخت به موقع اجاره سال جاری موقوفه، مشمول ۲۰ درصد تخفیف نسبت به نرخ تسعیری سال ۱۴۰۱ شوند. همچنین در خصوص اجاره‌های معوق کشاورزی سال ۱۳۹۱ و قبل از آن نیز مقرر شد برای مساعدت با مستأجران، میزان این بدهی‌ها به نرخ گندم سال ۱۳۹۱ و از سال ۱۳۹۱ تا سال زراعی ۱۳۹۹ بر مبنای نرخ سال به سال گندم، تعیین تکلیف شود. در خصوص اراضی دیم نیز با توجه به دستورالعمل ابلاغ شده توسط تولیت آستان قدس در سال 1400 و همچنین به دلیل خشکسالی و خسارات تحمیل شده به کشاورزان، با تشخیص هیئت کارشناسی اراضی، به میزان خسارت وارده تخفیف لحاظ خواهد شد.

خدمت‌رسانی مناسب و بهینه به مردم و مستأجران و همچنین به حداقل رساندن فرآیندهای پاسخگویی از جمله مأموریت‌های مهم محوله به اداره املاک و اراضی آستان قدس رضوی در سال جاری بود و قائم مقام تولیت آستان قدس ضمن نظارت مستقیم بر آن، با چندین بار حضور در ادارات املاک و اراضی، شخصاً روند اجرایی شدن آن را بررسی کرد. در مسیر اجرای این مأموریت، فرآیند تجدید اجاره که پیش از این تقریباً ۱۰ روز بوده در کمتر از دو روز انجام می‌شود، البته در صورتی که پرونده مربوطه مشکلاتی همچون موارد مالکیتی و تغییر نوع بهره‌برداری نداشته باشد و یا زمین آن تصرفی نباشد. در موضوع نقل و انتقالات هم تلاش شده است تا زمان انجام کار به حداقل ممکن برسد. الکترونیکی کردن و هوشمندسازی فرآیندها نیز با تشکیل بانک‌های اطلاعاتی، بروزسانی سامانه‌های موجود و ارتباط با دفاتر، محضرها و گردش کارها به‌صورت الکترونیکی، پیگیری شده است. بدون تردید، چنانچه ضوابط و مقررات، محاسبات، گردش کار و پاسخگویی‌ها الکترونیکی شود، نه تنها زمینه اعمال نظر کارشناسان کمتر می‌شود، بلکه پاسخگویی مبتنی بر ضوابط و مقررات خواهد شد. بر همین اساس تلاش شده است تمامی فرآیندهای حوزه املاک، دستورالعمل‌ها، بخشنامه‌ها و سیستم نظارت و کنترل به‌صورت داخلی انجام شود و هر بخشی از فعالیت‌ها که قابلیت برون‌سپاری داشته باشد، مشمول این موضوع شود.

طرح هوشمندسازی کامل فرآیندهای حوزه معاونت بهره‌وری املاک و اراضی آستان قدس رضوی که بیش از یکسال از آغاز آن می‌گذرد، در سال 1401 به بهره‌برداری رسید تا علاوه‌ بر کوتاه کردن زمان پاسخگویی به مردم، فرآیندهای کاری املاک هم شفاف‌سازی شود. الکترونیکی‌کردن فرآیندهای حوزه املاک، عنوان طرحی است که در قالب آن مستأجران آستان قدس رضوی می‌توانند بدون مراجعه حضوری به معاونت املاک و اراضی، تمامی کارهای مربوط به موقوفه را انجام دهند؛ از تمدید اجاره، ثبت درخواست بهره‌برداری از مصوبات مساعدتی و همچنین ثبت درخواست سند در خصوص قطعات تصرفی تا پرداخت حق و حقوق موقوفات. ضمن اینکه تمامی پرونده‌های فیزیکی موجود در بخش‌های بایگانی حوزه املاک در سراسر کشور حذف می‌شود و تمام امور سیستمی گردش کار دارد. مزیت‌های متعدد و قابل توجه این طرح نظیر حفظ و صیانت از اسناد و سوابق، جلوگیری از سوء استفاده از اسناد موجود در سوابق فیزیکی و همچنین ارائه خدمات مطلوب و کیفی‌تر، بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی را بر آن داشت تا با جدیت نسبت به اجرای آن اقدام کند. این بنیاد با توجه به تأکید تولیت آستان قدس رضوی مبنی بر لزوم رضایتمندی مستأجران، تسریع در ارائه خدمات به مردم و همچنین شفاف‌سازی فرآیندهای نقل و انتقال، واگذاری زمین، تمدید اجاره و... تلاش کرده با الکترونیکی کردن خدمات حوزه املاک، شرایطی را فراهم کند که این فرآیندها قابل رصد و‌ گزارش‌گیری توسط ارگان‌های مختلف باشد.

در حال حاضر هر یک از مستأجران برای هرگونه کاری که با آستان قدس رضوی در زمینه ملک موقوفه داشته باشند، کافی است یا از طریق پرتال جامع معاونت املاک و یا با مراجعه به نزدیک‌ترین دفتر اسناد رسمی به منزل خود، فرآیندهای تمدید اجاره، رهن و... را به‌صورت الکترونیکی انجام دهند. در خدمتی دیگر و به منظور سهولت در ارائه خدمات، تمهیداتی در راستای ارائه خدمات توسط کافی‌نت‌های مجاز سطح شهر فراهم شد و اکنون شهروندان می‌توانند با مراجعه به نزدیک‌ترین کافی‌نت از خدمات حوزه بهره‌مند شوند.

امکان ارائه خدمات الکترونیکی و غیرحضوری در خصوص تعیین نرخ مربوط به فرآیندهای حق انتقال، مال‌الاجاره و تغییر نوع بهره‌برداری را از جمله طرح‌های این معاونت در سال 1401 بوده که با اجرای آن‌ها، نه تنها از اعمال سلیقه کارشناسان جلوگیری می‌شود، بلکه سالم‌سازی فرآیندهای اداری و سرعت‌بخشی به ارائه خدمات را هم به دنبال خواهد داشت. امکان گزارش‌گیری مدیریتی از فرآیندها و کارشناسان و همچنین کوتاه شدن زمان فرآیندهای مربوط به حقوق موقوفه نیز از دیگر مزیت‌های طرح هوشمندسازی مدیریت موقوفات است.

معاونت املاک و اراضی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در گام سوم، تمامی فرآیندهای مربوط به گردش کار پرونده‌های حوزه املاک و اراضی را سیستمی کرده است؛ اقدامی که مزیت‌های متعددی همچون کنترل هوشمند اسناد اجاره منقضی شده، به روزرسانی اطلاعات در حوزه‌های مطالبات وصول نشده، سندهای منقضی شده، بدهکاری‌های اشخاص حقیقی و حقوقی به موقوفه و در نهایت صیانت از حقوق موقوفه را به دنبال دارد.