ما را دنبال کنید
از انتقال پیام به مخاطب با معماری حرم تا ورود روابط عمومی به ساختار
مروری بر تاریخچه رسانه و ارتباطات در آستان قدس رضوی؛
از انتقال پیام به مخاطب با معماری حرم تا ورود روابط عمومی به ساختار
امروزه مقوله ارتباطات، مفهومی مطرح در محافل علمی و یک عامل ضروری در سطوح مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و بین‌المللی است. مفهوم جهانی‌شدن در چارچوب ارتباطات امکان‌پذیر است و فناوری ارتباطات و اطلاعات، در جایگاه ابزاری برای جهانی‌شدن، گوی سبقت را از سایر فناوری‌ها ربوده است. روابط عمومی نهادی است که در ساختار سازمان‌های دولتی و خصوصی، بر اساس استراتژی‌ها، چشم‌انداز و اهداف سازمانی و در راستای حفظ منافع سازمان و مخاطبان از طریق ارتباط مؤثر و کارآمد، حضور دارد.
روابط عمومی، درست انجام دادن برنامه‌ها است که توأم با پیگیری به‌منظور شناساندن مؤسسه است. دائرة‌المعارف آمریکن، روابط عمومی را این‌گونه تعریف می‌کند: «زمینه فعالیتی است که مرتبط با روابط سازمان‌های صنعتی، شرکتها، مشاغل، دولت، اتحادیه‌ها یا سایر سازمان‌ها است که هر یک با مردمی چون کارمندان، مشتریان، سرمایه‌داران، تهیه‌کنندگان کالا، اعضای احزاب سیاسی یا عامه مردم روبه‌رو هستند.» آستان قدس رضوی به‌عنوان یکی از سازمان‌های موقوفه‌ای غیردولتی، به دلیل وجود مضجع شریف حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام)، خاستگاه توجه میلیون‌ها زائر و مخاطب از ایران و سایر کشورها از سراسر جهان است. سیر تحول روابط عمومی در تاریخ آستان قدس رضوی، با توجه به یک نهاد مذهبی و یکی از بزرگ‌ترین نهادهای موقوفه‌ای در جهان، جایگاه و سیر توسعه ارتباطات و روابط عمومی در این نوع نهادها را به تصویر می‌کشد.
با بررسی کتب تاریخ آستان قدس رضوی و تاریخ نایب‌التولیه‌ها از آغاز تاکنون، اسناد آرشیوی اعم از نامه‌نگاری‌های دفتر روابط عمومی وقت قبل از انقلاب اسلامی، آرشیو نشریات و مجلات مرتبط برگرفته از آرشیو اسناد بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چارت‌های سازمانی دوره‌های مختلف، تاریخ روابط عمومی این نهاد موقوفه‌ای به دوره پیش و پس از روابط عمومی تقسیم می‌شود.
آنچه پیش از دوران ظهور روابط عمومی بوده است
در طول تاریخ، در کنار توسعه روزافزون فضاهای زیارتی و عبادی حرم مطهر، پیشرفت‌هایی نیز در حوزه‌های تشکیلاتی و اداری آستان قدس رضوی با حضور نایب‌التولیه‌های متعددی انجام گرفته و مناصب و مسئولیت‌های متعددی در طول زمان‌ها به وجود آمد که اگر از دیدگاه روابط عمومی به این تغییرات نگریسته شود، فارغ از نام روابط عمومی در سیر تحوّل، ساختمان و تشکیلات، ردّ پای این نهاد را می‌توان یافت.
کتاب تزیینات کتیبه‌ای حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام)، به تحلیل و بازخوانی کتیبه‌های حرم مطهر پرداخته است. در توصیف تزیینات کتیبه‌ای حرم مطهر رضوی به عبارات، اشعار و آیات قرآن که در جای‌جای روضه منوره، دیوارها و رواق‌ها به‌صورت کتیبه نوشته‌شده، اشاره گردیده که به‌نوعی وظیفه ارسال پیام را برای مردمان آن روز و نسل‌های آینده به‌صورت ماندگار داشته است. در طول تاریخ ساخت حرم مطهر، از طریق این کتیبه‌ها، کنشگری امروزی تبلیغات محیطی و رسانه‌ای وجود داشته است. به‌طور نمونه، در متن کتیبه گنبد مطهر به خط علیرضا عباسی، خوشنویس دوره صفوی، در دو ترنج به زمینه آبی لاجوردی به خط ثلث و به زبان عربی، عبارتی خوشنویسی شده که خلاصه ترجمه آن به شرح زیر است:
«توفیقات بزرگ خداوند سبحان شامل حال سلطان اعظم و رهبر ملوک عرب و عجم که نسب به خاندان نبوت و امامت می‌رساند و خاک پای زائران این روضه منوره است، مروّج آثار اجداد معصومان عباس حسینی موسوی صفوی که موفق شد با پای پیاده از اصفهان به مشهد مشرّف شود و این گنبد را به طلا مزیّن کند.»
هنر معماری و عرصه‌های مختلف آن که در صدر هنرهای به‌کاررفته در حرم مطهر قرار دارد و تزیینات وابسته به آن شامل کاشی‌کاری، گچ‌بری، حجاری، آیینه‌کاری، منبت‌کاری، کتیبه‌نگاری، نقاشی، مقرنس‌کاری و کاربندی، بر این پایه استوار است. تمام شاخصه‌های این هنرها به‌عنوان ابزاری برای ارتباط حداکثری با مخاطب به‌عنوان یک پیام ماندگار در طول قرن‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفته و روابط عمومی بصری را به نمایش گذارده است.
روابط عمومی تشکیلاتی از سال ۱۳۰۰
می‌توان گفت تشکیلات غیررسمی روابط عمومی در آستان قدس به قبل از سال ۱۳۰۰ برمی‌گردد. با ایجاد تشکیلات با انتصاب تولیت‌ها یا نایب‌التولیه‌ها توسط حاکمان و رهبران وقت، به تدریج با توسعه ایجادشده و افزایش روزافزون زائران و نیازهای خدماتی، به‌منظور مدیریت منظم امور، عرصه گزارشنویسی در این تشکیلات فعّال بوده است. تا جایی که در برخی از دوره‌ها، افرادی با سمت منشی، عهده‌دار گزارشنویسی وقایع مربوط به متولیان و نایب‌التولیه‌ها بوده‌اند.
در زمان عبدالوهاب شوشتری (۹۷۰-۹۷۱)، منشی قمی طی گزارشی در شرح‌حال اسدالله اصفهانی، متولی آستانه (۹۷۰ ق)، می‌نویسد که وی در منزل بالینگاه، آرامگاه داشته است. همچنین گزارش می‌دهد هنگامی که سام‌میرزا، برادر شاه‌طهماسب به مشهد آمد، ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا، حاکم مشهد از وی استقبال کرد و در خانه بالینگاه که جای متولیان عظام بود، مقامش داد.
محمدحسین عضدالملک قزوینی، طی دو دوره تولیت آستان قدس رضوی را بر عهده داشته است (۱۲۷۲-۱۲۷۷ و ۱۲۸۲-۱۲۸۳). با ایجاد دارالتولیه در بالای بازار متصل به صحن، انتقال دفترخانه به صحن کهنه، دستور ثبت وقایع روزانه و دادن گزارش آن به سرکشیک و خادم‌باشی را در کارنامه عملکرد خویش دارد.
کتاب تاریخ آستان قدس رضوی، بخشی را به تاریخ شروع زیارت و آمار زوّار اختصاص داده است؛ ضمن اینکه بیان می‌دارد از ابتدای تاریخ شهادت امام رضا (علیه‌السلام) و شکل‌گیری مرقد مطهر این امام همام، تعداد دقیقی از زوّار ثبت نشده است. اما از قول جهانگردان و مسافران مشهد و برخی ارگان‌ها مثل مستشارالوزاره، وزیر خارجه و تولید جزوه‌ای برای طرح راه‌آهن و ارائه میزان زوّار در سال ۱۲۹۷ قمری، آماری ذکر گردیده که در آن برای اولین بار مشاهده می‌شود که مجدالملک، زمان تولیت خود در سال ۱۲۸۴ قمری، مقرّر داشته بود که سه نفر در دروازه‌های مشهد، زوّار را احصاء کنند. در این سال، ۷۲۰۰۰ نفر به زیارت آمده بودند. از طرف آستان قدس، از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۲، برای تهیه آمار زوّار و مسافرانی که به مشهد آمده‌اند، از منابع و مراکز مربوطه کتباً استعلام شد. اداره شهربانی مشهد در مورد اشخاصی که از خارج ایران به مشهد وارد شده‌اند، این آمار را داده است.
دارالإنشاء در ساختار آستان قدس
تنها بخشی که به‌صورت مستقیم می‌توان گفت که ساختار روابط عمومی دارا است، اداره انتشارات و تبلیغات آستان قدس بوده که در بخش سازمان این آستان مقدس، به‌عنوان ماده ۱۶ جذب نیروی انسانی، طی دهه ۱۳۳۰، آورده شده. در ابتدای دوره پهلوی، دبیرخانه آستان قدس که «دارالإنشاء» نامیده می‌شد، به‌عنوان بخشی از اداره نیابت تولیت، تمامی مکاتبات و امور آستان قدس را بر عهده داشت.
وقتی برای اولین بار روابط عمومی وارد می‌شود
برای اولین بار در سال ۱۳۴۷، تغییرات اساسی در چارت سازمانی ایجاد شده است؛ ذیل معاونت امور مالی و اداری، از شش اداره با نام‌های اداره کارگزینی، اداره روابط عمومی، حسابداری، تدارکات، وصول عایدات و اموال و انبارها تشکیل شده است. روابط عمومی زیر مجموعه معاونت مالی و اداری به این معناست که روابط عمومی با یک واسطه از بالاترین مقام اجرایی آستان قدس در ساختار قرار گرفته است. در سال ۱۳۵۱، تغییرات دیگری در چارت سازمانی ایجاد شده است. ذیل حوزه قائم‌مقام، بالاترین مقام اجرایی قرار گرفته است و دفتر اختصاصی، بازرسی و حسابرسی، مشاوران و اداره حقوقی و روابط عمومی، زیر مجموعه این حوزه قرار گرفته‌اند.
در این ساختار، روابط عمومی بدون نام اداره، مرکز، دفتر، زیر مجموعه حوزه قائم‌مقام آستان قدس که زیر مجموعه نیابت تولیت است، دیده می‌شود که نسبت به چارت قبلی ارتقاء سازمانی پیدا کرده است. سال ۱۳۵۴، زیر مجموعه حوزه قائم‌مقام، دفتر دبیرخانه، دفتر بازرسی و دفتر روابط عمومی قرار دارد. در این اثنا، تغییرات همسو با نیازها و سیاست‌گذاری تولیت‌های وقت، وظایف روابط عمومی نیز تغییر و توسعه یافته است.
دفتر روابط عمومی چه وظایفی داشت؟
سیر تاریخی روابط عمومی در دوران قبل از انقلاب اسلامی از آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی با تحلیل و بررسی مجموعه نامه‌نگاری‌ها، برخی شرح وظایف روابط عمومی استخراج گردید. برگزاری کلاس‌های ضمن خدمت، مصاحبه با متقاضیان کارورزی در روابط عمومی، عکس‌برداری از ابنیه و ابواب حرم مطهر جهت تهیه گزارش تصویری، راهنمایی و تشریفات مهمانان و درخواست حق‌الزحمه کارکنان این بخش بر اساس کارکرد در مهرماه ۱۳۵۴، در اسناد برگرفته از مرکز اسناد آستان قدس رضوی از جمله وظایف دفتر روابط عمومی است.
سال ۱۳۵۵ آخرین سالی است که از نامه‌نگاری‌ها و اسناد مربوط به فعالیت روابط عمومی وجود داشته است. نامه گزارش برگزاری نمایشگاه در دارالعباده حرم مطهر تاریخ ۱۷/۱/۱۳۵۵ از شهریور ۱۳۵۵ تا سال ۱۳۶۴، سندی مبنی بر وظایف و کارکردهای روابط عمومی در اسناد مذکور وجود ندارد.
به دلیل مأموریت‌های جدید همزمان با وقوع انقلاب اسلامی و لزوم ایجاد و توسعه فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی، سال ۱۳۵۹ را می‌توان سال آغاز تحول در عرصه ارتباطات و روابط عمومی دانست. طبق مصاحبه به‌عمل‌آمده از اولین مسئول روابط عمومی آستان قدس رضوی بعد از انقلاب اسلامی، روابط عمومی بدون عنوان دفتر یا اداره با مسئولیت ایشان در ساختار زیر مجموعه قائم‌مقام تولیت وقت در این سال بوده است.
مستندات به‌جا مانده از نشریات داخلی و نیز بر اساس اظهارات مسئول وقت روابط عمومی، این اداره در سال ۱۳۷۵ با عنوان جدید اداره کل روابط عمومی آستان قدس رضوی زیر مجموعه قائم‌مقام تولیت فعالیت خود را ادامه داد.
شورای عالی فرهنگی با هدف ارائه سیاست‌های کلان فرهنگی آستان قدس رضوی و بررسی برنامه‌های فرهنگی و تبلیغی آستان قدس رضوی در دیماه ۱۳۷۸ تأسیس شد. بعد از تأسیس شورای عالی فرهنگی در سال ۱۳۷۸، برخلاف چارت‌های سازمانی، بر اساس نظریه تعالی که روابط عمومی باید زیر مجموعه عالی‌ترین مقام سازمان باشد، روابط عمومی زیر مجموعه یکی از مجموعه‌های شورای عالی فرهنگی قرار می‌گیرد.
سال ۱۳۹۳ ساختار آستان قدس رضوی همچنان بدون تغییر باقی مانده اما در این ساختار، اداره کل روابط عمومی به اداره کل روابط عمومی و امور رسانه‌ای تغییر نام یافته اما جایگاه خود را در ساختار، زیر مجموعه قائم‌مقام تولیت حفظ کرده است. اداره کل روابط عمومی طبق ساختار موجود در سال ۱۳۹۶ به مرکز ارتباطات و رسانه تغییر نام یافته اما همچنان زیر مجموعه قائم‌مقام تولیت آستان قدس رضوی فعالیت کرده است.
وظایف روابط عمومی بعد از انقلاب اسلامی
اوایل پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به اینکه آیت‌الله طبسی (ره)، تولیت فقید آستان قدس رضوی، در آن زمان، فرمانده کمیته انقلاب اسلامی، نماینده ولی‌فقیه در خراسان رضوی و تولیت آستان قدس رضوی بودند، روابط عمومی این آستان خبر و گزارش مربوط به فعالیت ایشان را پوشش می‌داد.
تحوّلات ناشی از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌طور طبیعی بر وظایف و کارکرد نهادهای مختلف، اثرگذار بود. آستان قدس رضوی که بر همین اساس، محورهایی را در راستای تحوّل، مدنظر قرار داد. در حوزه روابط عمومی نیز محورهای وظایف و فعالیت‌ها مشخص شد. ایجاد روابط عمومی همسو با ارزش‌های انقلاب اسلامی و ویژگی‌های آستان قدس به‌عنوان یک نهاد مذهبی دینی و انقلابی مدنظر مسئولان وقت قرار داشت.
آنچه از آرشیو مطبوعات سازمان به دست رسیده، چاپ بولتن‌هایی است که با نام «بولتن داخلی آستان قدس رضوی» قبل از ساختار اداره کل روابط عمومی، شامل اخبار و گزارشات و مطالب مناسبتی و اطلاع‌رسانی ویژه کارکنان و مسئولان با فرمتی خاص بوده است.
بر اساس بررسی انجام گرفته در چاپ بولتن‌های خبری، ارتباط همچنان یک‌سویه ناهمسنگ است. چرا که ارتباط دوسویه متقابل بین سازمان‌ها از حیث ارتباط با مخاطبان حرم مطهر و ارتباط با مدیران و کارکنان سازمانی وجود نداشته است.
تغییرات قابل‌ملاحظه روابط عمومی از سال ۱۳۹۷
سال ۱۳۹۷ تغییرات قابل‌ملاحظه‌ای در ساختار آستان قدس رضوی رخ داده است و چندین معاونت زیر مجموعه حوزه قائم‌مقام، از جمله معاونت ارتباطات و رسانه و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی، به‌صورت مجزا زیر مجموعه حوزه قائم‌مقام وجود داشته است. معاونت ارتباطات و رسانه، زیر مجموعه حوزه قائم‌مقام با چهار اداره و یک بخش قرار دارد.
با تغییر و تحوّل انجام شده در چارت سازمانی آستان قدس رضوی، طبق آخرین ابلاغ، روابط عمومی آستان قدس رضوی با نام مرکز ارتباطات و رسانه به فعالیت خود در سال ۱۳۹۹ ادامه داده است.
مدیریت خبر و رسانه‌های نوین از دو اداره خبر و اداره رسانه‌های نوین و فضای مجازی و نیز یک بخش رصد و پایش تشکیل شده است.
مدیریت ارتباطات و اطلاع‌رسانی شامل اداره اطلاع‌رسانی و تبلیغات محیطی و اداره ارتباطات مردمی و بخش هماهنگی روابط عمومی‌ها می‌باشد. مدیریت رسانه‌های صوتی و تصویری شامل اداره شبکه ماهواره‌ای امام رضا (علیه‌السلام)، اداره ارتباطات و تولیدات رسانه‌ای و همچنین بخش برنامه‌ریزی محتوایی است. مؤسسه فرهنگی قدس نیز با ساختاری شامل مدیرعامل، مدیرمسئول، دبیران سرویس و امور اداری در حال فعالیت است که نسبت به چارت‌های گذشته حداقل از سال ۱۳۷۵ کامل‌ترین ساختاری است که کارکردهای زیر مجموعه وظایف یک روابط عمومی استاندارد را در برگرفته است.
