ما را دنبال کنید
کتابداری یکی از نخستین مشاغل تخصصی در آستان قدس رضوی است؛
٤٠٠ سال خدمت کتابداران به معارف رضوی
کتابخانهها نقش ارزندهای در شکل دهی و تکامل دانش بشری دارند. این مراکز در طول تاریخ توانستهاند فرصت های گرانبهایی را در اختیار دانشمندان و پژوهندگان دانش قراردهند که این نبود جز به مدد کتابداران؛ که سالیان سال محافظان مکتوبات بشری بوده و هستند. کتاب و کتابداری سابقهای دیرینه در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی دارد و اسنادی که در این خصوص در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است گواه بر این مدعاست. کتابداری، نخستین شغل در کتابخانه حرم مطهر رضوی بوده است. البته تعداد کتابداران این کتابخانه در دوره قاجار نسبت به دوره صفوی به نصف کاهش یافته که این امر بیانگر ایجاد مشاغل جدید در کتابخانه، تقسیم وظایف آنان و توسعه چارت اداری کتابخانه در دوره قاجار است. به طور مثال میتوان از مشاغلی همچون «کاتب»، «کلیددار»، «عزبان»، «ضابط»، «مستوفی» و «مُذَهِب» در این کتابخانه نام برد. جالب است بدانید از دوره قاجار با افزایش مشاغل و القاب در کتابخانه، اختیارات کتابداران نیز محدود شده است. همچنین شغل «ناظمی» که پیش زمینه ریاست کتابخانه بوده، شکل گرفته است. قدیمیترین سند حرفه کتابداری که متعلق به سال ۱۰۰۹ قمری است در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری میشود. این اسناد مربوط به کتابخانه آستان قدس رضوی است و از آن جایی که فعلا تنها اسناد موجود درایران محسوب می شوند به نوع خود ارزشمند و برای بررسی مشاغل حوزه کتابخانه قابل توجه است.
انتخاب کتابداران به روشهای گوناگون
همچنین برخی از کارکنان کتابخانه از جمله کتابداران، صحافان یا رؤسای کتابخانه، از طبقه علما، دانشمندان یا شاهزادگان بودند. بعضی از آنان نیز از سادات برخی دیگر هم از جمله اعضای خانوادههای آستان قدس رضوی بودند، یعنی به صورت موروثی به این شغل میرسیدند. به طور مثال، کتابداران توسط متولی یا دربار یا شاه انتخاب میشدند که اهمیت کتابخانه در گذشته را نشان میدهد. در این میان، «ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس» از نوادگان فتحعلی شاه قاجار، اولین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی به شمار میآید. در زمان ریاست او تلاشهای خوبی برای یافتن کتابهای مفقوده و تهیه فهرست جامع از کتابهای کتابخانه انجام شده است.
ارائه خدمات به اشکال متنوع
در خصوص چگونگی ارائه خدمات کتابخانه آستان قدس رضوی نیز میتوان گفت شرایط امانت کتاب در این کتابخانه متفاوت بوده است، به طور نمونه در دوره ناصرالدین شاه امانت منابع به منظور حفاظت از نسخههای خطی ممنوع شد. مراجعان کتابخانه نیز شامل طلاب، زوار و مجاوران میشدند. حرم مطهر رضوی یا خود کتابخانه نیز محل مطالعه مراجعان بوده است. کتابدارها معمولا توسط شاهان منصوب و عمدتا افرادی فاضل و دانشمند برای این کار گمارده می شدند. خاندان دانشمند دوست محمد استرآبادی از جمله خاندانی بودند که سالیان سال کتابداری کتابخانه آستان قدس رضوی را بر عهده داشتند.
وظیفه خطیر کتابداران
وظیفه کتابدار، نظارت بر همه امور کتابخانه اعم از تحویل گرفتن کتاب های صحافی شده، وقفی و نذری و امانت کتاب به مراجعان بود و تا اواسط دوره قاجار کتابدار به نوعی رئیس کتابخانه نیز محسوب می شد. اما از دوره قاجار با ایجاد شغل ریاست کتابخانه، بسیاری از این امور به رئیس کتابخانه واگذار شد. با توجه به وقفی بودن کتابها، حفاظت از آن وظیفه خطیری را ایجاد میکرد و البته همین مسئله باعث تداوم و جاودانگی کتابخانه آستان قدس رضوی تا به امروز بوده است.
کتابداری در گذر زمان
در دوره قاجار و در زمان تولیت حاج میرزا موسی خان(۱۲۴۸-۱۲۶۱ق) ملاحسین نامی که از مشاهیر و اتقیای روزگار خود بوده است، کتابدارکتابخانه آستان قدس رضوی میشود. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس، متصدی و رئیس کتابخانه رضوی بوده است و بعد از او حاج اوکتای قاآن پسر حسنعلی میرزا شجاع السلطنه ریاست کتابخانه را بر عهده داشته است. در این دوران سمتهایی چون رئیس کتابخانه، معاون، ناظم، صحافباشی، کتابدار، مصحح و... در کتابخانه وجود داشته و دارای شرح وظایف و مواجب معین و مشخص بوده اند. در دوره پهلوی ابوالقاسم کتابداری از کتابداران کتابخانه آستان قدس رضوی برای گذراندن دوره آموزشی کتابداری به صورت آکادمیک حدود دو سال به اروپا سفر کرده و اولین کتابدار این کتابخانه است که دوره علمی و آکادمیک کتابداری را تعلیم دیده است. وی چندی به سمت معاون و حدود هفت سال نیز به سمت ریاست کتابخانه انتخاب شد.
کتابداری آکادمیک
با توجه به تحولات و توسعه علوم در قرن بیستم و ایجاد برخی رشتهها، کتابداری به عنوان یک علم و رشته، دارای رتبه دانشگاهی و اعتبار آکادمیک شد و دانشگاه های مختلف به تربیت و پرورش کتابدار پرداخته و کم کم کتابخانههای بزرگ با استخدام کتابداران، روند خدمات و توسعه کتابخانهها را از حالت تجربی خارج کرده و برای امور مختلف کتابخانه، استاندارد ها و معیارهایی تهیه و منتشر شد. كتابداری برگرفته از دو عنصر اساسی كتاب و انسان است که کتابدار مسیر ارتباط این دوعنصر را هموار میکند. . به بیان دیگر، تمامی هزینهها، دغدغه و وسواس در انتخاب و خرید، ساماندهی و فهرست نویسی استاندارد، ، ایجاد بخشها و تالارهای دسترس پذیر، اطلاع رسانی و تبلیغ دقیق برای دسترسی کاربر به منبع مورد نیازش انجام میشود.
کتابداران بارگاه منور رضوی
جایگاه کتابدار در تمامی کتابخانه ها دارای اهمیت است، اما در کتابخانه آستان ملکوتی حضرت شمس الشموس علیهالسلام از زوایای دیگر نیز دارای اهمیت دوچندان مییابد.کتابداران و مدیران این مرکز میبایست ضمن ارائه خدمات ارزنده و مناسب، حفاظت از میراث مکتوب شیعه، توسعه خدمات با زیربنای فناوریهای نوین را نیز مد نظر داشته باشند. به دلیل رشد فراوان دیجیتال سازی منابع، توسعه زیر ساختهای خدمات الکترونیک و مجازی، بسط خدمات و گسترش مناسب مراکز تخصصیدرپاسخ به نیاز و متعاقباً ایجاد تصویر سازمانی مناسب در اذهان اعضا و مراجعان، نقش مهمی ایفا مینماید.
اطلاعات بهروز؛ نیاز کتابدار
وجود منابع غنی و ارزشمند این کتابخانه که از نظر تنوع منابع اطلاعاتی در منطقه بی نظیر است و علاوه بر کتاب های خطی، چاپ سنگی، کتب چاپ سربی، کتاب های چاپ معمولی، پایان نامه ها، نشریات، اسناد، عکس ها، نشریات دولتی، نقشه ها، اشیای موزهای و... را در بر می گیرد، نیازمند آن است که کتابدارانی با سطح اطلاعاتی به روز از منابع در این مجموعه فعالیت کنند. آنچه به عنوان یکی از شاخصههای کتابخانه آستان قدس رضوی به شمار میرود، ارائه مشاوره اطلاعاتی مناسب در میان میلیون ها رکورد و منبع کتابخانهای، ارائه خدمات ارجاعی به کاربران و داشتن اطلاعات به روز کتابداران این مجموعه است که محیطی قابل اعتماد را برای مخاطبان آن ایجاد کرده است.
