ما را دنبال کنید
واقفانی از جنس عالمان و پژوهشگران
«حجت‌الاسلام وزیری»
واقف کتاب‌های منحصر به‌فرد
یکی از ماندگارترین اقدامات حجت‌الاسلام وزیری، تأسیس و وقف کتابخانه‌ای است که در شمار ده کتابخانه بزرگ ایران قرار دارد و بزرگ‌ترین کتابخانه ناحیه مرکزی و جنوب ایران است. نسخ خطی ارزشمند «کتابخانه وزیری یزد» مشتاقان بسیاری را از شهرهای دور به این شهر کشانده است. وجود گنجینه اسناد، فرمان‌ها، قباله‌ها و دیگر نوشته‌های تاریخی ویژه یزد از آثار نویسندگان و شاعران یزدی و وجود بیش از پنج هزار مجلد نشریه، سبب موقعیت خاص کتابخانه وزیری در منطقه شده است. مرحوم وزیری در سال ۱۳۳۴ شمسی هسته اولیه احداث کتابخانه و مجموعه کتابخانه شخصی خویش شامل دو هزار جلد کتاب را بنیان نهاد. او به جمع‌آوری کتاب‌های خطی و منحصر به‌فرد همت گماشت و در منزل از آن‌ها نگهداری کرد. در زمان رضاخان که برگزاری مجالس روضه‌خوانی ممنوع شده بود، ایشان برای نگهداری کتاب‌ها از حمله مأموران دولتی، آن‌ها را در چلیک‌های فلزی گذاشت و در سرداب منزل مخفی کرد و جلوی آن‌ها دیوار کشید و با پایان رسیدن حکومت رضاخان آن‌ها را بیرون آورد و بر روی طاقچه‌های منزل چید. او در نظر داشت کتاب‌های خود را در اختیار مشتاقان علم قرار دهد. این کتابخانه در سال ۱۳۳۴ شمسی در دهلیز مسجد جامع کبیر یزد احداث شد و با تعدادی کتب خطی و چاپی کار خود را آغاز کرد. او برای تکمیل کتابخانه از عموم مردم و دانشمندان، مؤلفان، ناشران و دارندگان کتب خطی درخواست کتاب کرد که در مدت کوتاهی، کتاب‌های زیادی به این کتابخانه اهدا شد و مشکل کمبود مکان پیش آمد. تا این‌که با کمک مردم مغازه‌ها و خانه‌های اطراف خریداری گردید و عملیات احداث ساختمان جدید در سال ۱۳۴۲ شمسی به کمک برخی از تاجران خیر یزدی همانند «محمد هراتی» و «حسین بشارت» در جنب درب شرقی مسجد جامع یزد آغاز و در اول فروردین ۱۳۴۵ افتتاح شد. همیشه وزیری نگران کتاب‌ها و موقعیت کتابخانه بود و تصمیم داشت آن‌جا را به مؤسسه بزرگی واگذار کند که توانایی اداره آن را داشته باشد. وزارت فرهنگ و هنر، سازمان اوقاف و شهرداری یزد در این راه پیش‌قدم شدند؛ ولی سرانجام کتابخانه وقف آستان قدس رضوی(ع) شد و پس از جلب موافقت آستان قدس رضوی در تیر ماه ۱۳۴۸ خورشیدی وقف‌نامه‌ای تنظیم و به ثبت رسید که طبق آن ساختمان کتابخانه وزیری به انضمام تمام کتب و اثاثیه آن وقف شد. ساختمان کتابخانه در حال حاضر ۹۰۰ متر مربع مساحت دارد و شامل مخازن کتب خطی و چاپی، آرشیو نشریات، تالار مطالعه آقایان و خانم‌ها به‌طور مجزا می‌شود. با خرید منازل اطراف، عملیات گسترش کتابخانه از سال ۱۳۷۹ شمسی شروع شده است. تعداد چهار هزار و ۲۶۰ جلد کتاب خطی و حدود پنج هزار جلد چاپ سنگی و نیز پنج هزار جلد کتاب به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، روسی و آلمانی در رشته‌های ادبیات، رمان و نیز ۱۷۵ هزار جلد کتاب چاپی در موضوعات مختلف در این کتابخانه وجود دارد که بسیار نفیس و ارزشمند می‌باشند.
بارگاه منور حضرت شمس‌الشموس(ع)؛
منشأ وقف‌های علمی، پژوهشی و فرهنگی
واقفانی از جنس عالمان و پژوهشگران
مسلمانان و شیفتگان حضرت رضا(ع) از هنگام شهادت آن حضرت برای هزینه نگهداری از مضجع شریف، اموال را وقف کرده‌اند. قدیمی‌ترین سند موجود وقف به تاریخ ۹۳۱ هجری قمری و به نام عتیق علی‌بن‌احمد ملک طوسی باز می‌گردد؛ در حالی‌که وجود پاره‌ای از قرآن‌های وقفی، سنت وقف را تا سده چهارم – سال ۳۹۳ هجری قمری – به عقب می‌برد. پس از آن وقف‌نامه علاءالدین حاجی قدمت بیشتری دارد که تاریخ آن سال ۹۳۳ هجری قمری را نشان می‌دهد و داستان وقف به حرم امام مهربانی‌ها همچنان ادامه دارد. اما آن‌چه در دل‌های وقف و نذرهای بیشمار به بارگاه منور حضرت رضا(ع) خودنمایی می‌کند، وجود وقف‌ها و واقفانی است که به علم، دانش، فرهنگ و پژوهش در وقف‌نامه‌های خود تأکید جدی داشتند.
«حاج حسین آقا ملک»
حافظ نسخ خطی؛ واقف فرهنگ و علم
«آیت‌الله سید محمدتقی حکیم»
واقف میراث گران‌قدر نسخ سنگی
حاج حسین آقا ملک، با اهدا و وقف املاک و اشیاء نفیس به‌ویژه کتابخانه‌ای پربار برای مردم ایران، نام خود را برای همیشه در تاریخ ایران و حتی جهان اسلام جاودانه کرد. شاید بتوان از حیث مالی واقفان دیگری همچون «رب‌الرشیدی» وزیر ایلخانی و نیز «ایرج افشار» را هم‌ردیف با حسین‌آقا ملک دانست اما هیچ‌یک از واقفان ایرانی نتوانستند از حیث فرهنگی وقفی به ارزشمندی تنها «کتابخانه و موزه ملی ملک» به یادگار بگذارند. از حاج حسین آقا ملک به جز دو باغ ملی و وکیل‌آباد در مشهد، وقف‌های بی‌شماری در خراسان و دیگر نقاط ایران برجای مانده است که بیشتر آن‌ها وقف فرهنگی است و همین ویژگی نیز موقوفات حاج حسین ملک را علاوه بر گستردگی آن، خاص کرده است. او جزو نادرترین واقفان ایران است که همه هم‌وغم و ثروت خود را صرف ساخت کتابخانه و مدرسه کرد و با تأسیس بیمارستان، درمانگاه، رخت‌شوی‌خانه و شیرخوارگاه به اصلاح وضعیت بهداشتی و درمانی مردم در روزگاری که اغلب خانه‌ها آب و گرمابه نداشت، پرداخت. ساخت نخستین موزه خصوصی ایران، یکی دیگر از کارهای ماندگار اوست که با هدف حفظ کتاب‌های خطی ارزشمند صورت گرفته است تا این میراث مکتوب را از گزند تاراج و حراج در کشورهای خارجی حفظ کند. باغ صبای تهران، قصر ملکِ شهر ری، باغ وسیع وکیل‌آباد و باغ ملی مشهد، زمینهای اهداشده به فرهنگیان مشهد، بیمارستان‌های چناران و تربت‌جام (و موقوفات آن دو) تنها بخشی از موقوفات حاج حسین‌آقا ملک است. او علاوه بر کتاب‌های خطی با جمع‌آوری سکه‌هایی از زمان سلوکیه تا قاجار، تابلوهای نقاشی نفیس، عتیقه‌جات، تمبرهای بی‌نظیر و اهدای آن به موزه، گنجینه‌ای کم‌نظیر از تاریخ ایران را پیش از آن‌که به کلکسیون‌های خارج از کشور برده شوند، در خاک ایران ماندگار کرد. حاج حسین‌آقا ملک با وقف املاک فراوانش به‌ویژه در خراسان؛ شخصیتی افسانه‌ای از خود به‌جا گذاشت. مرحوم حاج حسین ملک از بزرگ‌ترین واقفین کشور است و در تهران و خراسان بالغ بر ۶۱ روستا و مزرعه و مستغلات به انضمام موزه و کتابخانه‌اش را با تمامی نسخ نفیس خطی و چاپی آن را طی هشت فقره وقف‌نامه در فاصله سنوات ۱۳۱۶ تا ۱۳۴۲ شمسی تنظیم و تولیت همه رقبات را به آستان قدس رضوی محول نموده است که پس از انقلاب اسلامی با موافقت تولیت فقید آستان قدس رضوی به دلایل پراکندگی و گستردگی رقبات و همچنین به‌منظور اداره بهتر، حفظ و احیای رقبات، سازمان موقوفات ملک ایجاد گردیده است.
آیت‌الله سید محمدتقی حکیم نسبش به امام هفتم(ع) می‌رسد و زادگاهش شهر شوشتر در خوزستان است و کتابخانه‌ای را که در اصل خانه او در نیاوران بوده، سال ۱۳۷۹ وقف بارگاه منور امام رضا(ع) کرده است. عالمی که این حجم کتاب در خانه‌اش داشته، ۲۰ جلد کتاب در زمینه‌های مختلف و ۸۰ مقاله نوشته، نسخه خطی جمع‌آوری کرده و در نهایت همه این هزاران جلد کتاب را به ساحت مقدس امام رضا(ع) وقف کرده، واضح است بسیار علاقه‌مند به کتاب بوده که از پس سال‌ها، حاصل زحماتش به‌عنوان میراثی گران‌بها برای این کشور به یادگار مانده به‌طوری‌که نه تنها تهرانی‌ها و ایرانی‌ها بلکه گردشگران خارجی هم می‌توانند بیایند و این گنجینه منحصر به‌فرد را ببینند و لذت ببرند. کتابخانه، خانه‌ای قدیمی بوده که با توجه به علاقه آیت‌الله به گسترش آن، سال ۱۳۸۸ در سالروز میلاد امام حسین(ع) کلنگ ساختمان جدیدش زده شده و ساختمان فعلی در شش طبقه و زیربنای هزار و ۸۰۰ مترمربع با سالن‌های مختلف بنا می‌شود و در وقف‌نامه همه شش طبقه به‌عنوان کتابخانه معرفی شده‌اند. این کتابخانه بیشتر از ۸۱ هزار عضو دارد که بیشتر هم نخبگان از آن استفاده می‌کنند. نسخه‌های خطی در جهان مورد توجه‌اند و اگر کتابخانه‌ای نسخه خطی داشته باشد یعنی گنجینه بی‌نظیری است. درباره نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله حکیم، ۱۸۵ نسخه خطی و ۳۸۸ نسخه چاپ سنگی در کتابخانه وجود دارد که برخی از نسخه‌های خطی این موقوفه در ایران بی‌نظیر است، مانند «خاتمه فائق‌البیان» که فقط دو نمونه از آن در جهان موجود است، یکی در موزه لوور پاریس و دیگری در کتابخانه آیت‌الله حکیم یا نسخه خطی منحصر به‌فرد «جامع‌الانوار فی عیون الاخبارالرضا(ع)» که از جد او سید نعمت‌الله جزایری به‌جا مانده است. همسر آیت‌الله مرحوم حاجیه خانم «مرضیه حکیم» در بنای کتابخانه نقش بسیار پررنگی داشته و واقف اصلی کتابخانه همسر ایشان است.
وقف‌هایی برای توسعه آموزش، فرهنگ و علوم دینی؛
پژوهش؛ وقف ماندگار علمی و عملی
وقف از جمله مباحثی است که در حوزه‌های مختلف کاربرد داشته و در هر زمینهای که ورود کرده، موجب رشد و شکوفایی گردیده است. این سنت حسنه که عملی خیرخواهانه محسوب می‌شود، در مباحث کلان جامعه نیز اثرگذار است و می‌توان وقف را عاملی جهت تمدن‌سازی و پیشرفت جوامع بشری دانست. به‌گونه‌ای که با مطالعه تاریخ موضوع وقف، آثار و نتایج درخشانی در حوزه‌های متنوع دیده می‌شود. یکی از این حوزه‌ها، حوزه پژوهش و تولید علم است. از آن‌جایی‌که دستاورد هر پژوهش منطقی و مفیدی در مسائل مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی، اقتصادی و ... می‌تواند در زندگی دنیوی و اخروی بندگان خداوند تأثیرگذار باشد، مطلوب است وقف خیران و واقفان در راستای تقویت مؤلفه‌های پژوهش و حمایت از نخبگان و دانش‌پژوهان دانشگاهی باشد. نیاز به وقف در بخش‌های پژوهشی و علمی به‌منظور توسعه فعالیت‌های آموزشی، معرفتی و دانش‌بنیان از نیازهای مهم جامعه امروز است. این در حالی است که موضوع وقف به‌رغم ظرفیت وسیع آن در حوزه اقتصاد، علم و پژوهش و رفع نارسایی‌های اجتماعی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. آستان قدس رضوی با در نظر داشتن اهمیت مسأله پژوهش در توسعه و تبیین معارف رضوی و دینی همواره تلاش نموده است که با ارائه راهنمایی‌ها و فواید نهایی وقف در عرصه پژوهش، توجه واقفان و خیران نیکوخِرَد را برای ورود به حوزه پژوهش و تولید علم و معرفت دینی جلب نماید. با بررسی موقوفه‌های آستان قدس رضوی مشخص گردید، وقف برای مصارف پژوهشی و آموزشی علی‌الخصوص ویژه دانشگاه علوم اسلامی با رشد بسیار خوبی مواجه شده است به‌طوری‌که در دهه ۹۰ و بیشتر در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ بیشترین و بزرگ‌ترین موقوفه‌ها ثبت گردیده است. برخی از موقوفات حوزه آموزش، فرهنگ و پژوهش در ادامه آمده است؛
وقف و نذر فرهنگی برای پژوهش
یکی از مهم‌ترین روش‌های گردآوری نشریات ادواری در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز جذب از طریق وقف و اهداست. بر اساس سنت حسنه وقف و اهدا، همه ساله بسیاری از ناشران مطبوعاتی (اشخاص حقوقی و حقیقی)، نشریات خود را برای حفظ و نگهداری در گنجینه رضوی، به این کتابخانه ارسال می‌کنند؛ به‌طوری‌که در حال حاضر بیش از ۷۰ درصد از مطبوعات این گنجینه، به همین شیوه جذب شده است. نشریات اهدایی را کارشناسان مجموعه‌سازی، با موجودی بایگانی تطبیق می‌دهند و در صورت نیاز به آن، به‌عنوان نسخه بایگانی، به نام خود اهداکننده، ثبت می‌کنند. نسخه‌های تکراری نیز برای ارسال به سازمان‌ها، کتابخانه‌ها و سایر مراکز فرهنگی درخواست‌کننده در "واحد مبادله" سازمان‌دهی می‌شود. این موارد منابع ارزشمندی برای پژوهشگران است.
