امکان ایجاد زنجیره نخبگی؛ شاخصه‌های پژوهش در آستان قدس رضوی
از ایجاد منصب «تدریس» و حمایت از دانشمندان تا تداوم فعالیت نهادهای پژوهشی
وجود مبارک حضرت رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد ظرفیت مناسبی را در مشهد برای شکل‌گیری و گسترش حوزه‌ها و مدارس علمی به وجود آورد. این مهم در ادوار مختلف به تناسب نیازها و اقتضائات تاریخی تداوم و تحول یافته است. تا قبل از شکل‌گیری آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد مذهبی موقوفاتی، عمده فعالیت‌های علمی و پژوهشی در قالب فعالیت‌های علمی غیررسمی در مدارس دینی و مذهبی در اطراف حرم متمرکز بوده است. ابن‌بابویه فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث خود را در مشهد برگزار نموده است. محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده و به احتمال قوی از محضر علما استفاده نموده است. فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدتی در مشهد اقامت داشته و ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی که از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده مدت زیادی را در مشهد بوده است. ابوعلی فضل بن حسن طبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع‌البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش در صحن رضوان است. وقف نسخ خطی از قرن چهارم به بعد بر روضه منوره، حاکی از آن است که همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است. نخستین اطلاع از وجود مدارس در اطراف حرم به سال ۷۳۴ و سفرنامه ابن‌بطوطه برمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه باقیمانده علمی از این دوره، کتاب مصباح المتجهد شیخ طوسی است که به سال ۵۰۲ قمری در مشهد کتابت شده است. شکوفایی مدارس در قرن نهم با ساخت مدرسه دودر و پریزاد و در دوره صفویه با مدارس فاضل‌خان، مدرسه نواب، مدرسه میرزا جعفر و مدرسه عباسقلی‌خان ادامه یافت. بنای مسجد گوهرشاد و گسترش تدریجی بقعه مبارکه در این دوره سبب جذب علمی بیشتری گردید. ورود سادات رضوی مانند سیدمحمد و سیدمحسن رضوی به مشهد از قرن نهم که سمت نقابت سادات و سرپرستی اداره امور حرم را نیز بر عهده داشتند زمینه حضور علما مانند ابی‌جمهور احسایی و تبدیل شدن حرم حضرت به عنوان محملی برای مباحث علمی و اعتقادی را فراهم نمود. تا قبل از دوره صفویه فعالیت‌های علمی به صورت خودجوش و با محور علمای برجسته در منازل و مدارس اطراف حرم برگزار می‌شده است. با رسمیت یافتن تشیع و تبدیل شدن آستان قدس به یک نهاد قدرتمند مذهبی به تدریج سیاست‌های هدفمند حمایت از علما و دانشمندان در آن پیگیری شد. از مهم‌ترین جلوه‌های حمایت مستقیم آستان قدس از امور علمی و پژوهشی ایجاد منصب تدریس در آستان و استفاده از علما و اندیشمندان در قالب منصب موروثی مدرسی در آستان از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجار است. بعد از تصرف مشهد در سال ۱۰۰۷ محمدجعفر رضوی به عنوان اولین مدرس رسمی آستان قدس انتخاب شد. فرزندان وی میرمحمد سعید و محمدزمان رضوی نیز در زمره علمای مشهد بوده‌اند. از دیگر مدرسان حرم و مسجد گوهرشاد که بانیان برگزاری محافل علمی در حرم بوده‌اند، می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی، میرزا ابوالحسن رضوی، محمدعلی رضوی (از شاگردان شیخ انصاری) و محمدباقر رضوی مؤلف کتاب شجره طیبه اشاره نمود. از مدرسان رسمی آستان قدس در تاریخ معاصر می‌توان به ادیب نیشابوری اشاره کرد.
امکان ایجاد زنجیره نخبگی؛ شاخصه‌های پژوهش در آستان قدس رضوی
آستان قدس علاوه بر حمایت رسمی در چهارچوب تشکیلات رسمی اداری از دوره صفویه تا قاجار همواره به صورت رسمی و غیررسمی از علما و دانشمندان حمایت نموده است. در اسناد آستان قدس در دوره صفویه عنوانی به نام پرداخت وظیفه وجود دارد که نشان‌دهنده حمایت مستقیم آستان قدس از علما و بازماندگان آن‌ها بوده است. بر طبق اسناد باقیمانده، بازماندگان علمای بزرگ مانند اولاد میرزا عبدالله شوشتری، مولانا شاه‌حسین منجم جنابدی، ملا محمدعلی رستمدار، شهربانو خانم دختر شیخ بدرالدین عبدالعال، دختر عبدالواحد شوشتری، همشیره ملا محمدحسین استرآبادی از آستان قدس مواجب دریافت می‌کرده‌اند. در واقع شکل‌گیری حوزه علمیه مشهد در طول تاریخ در گام نخست مدیون حرم مطهر امام رضا(ع) است که موجب رونق یافتن حلقه‌های درس و تأسیس تدریجی مدارس دینی گردید و در مرحله بعد شکل‌گیری نهاد مذهبی آستان قدس و حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم آن نیز بر شکل‌گیری بستر علم و پژوهش و رونق آن تأثیر داشته است. از ویژگی‌های مهم آستان قدس، تداوم نهادهای علمی و پژوهشی شکل‌گرفته در آن به تناسب نیازهای هر دوره است. چنانچه دارالشفا تبدیل به بیمارستان رضوی، مدرسه میرزا جعفر تبدیل به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مدرسه رضویه تبدیل به بنیاد فرهنگی رضوی شده و در کنار آن نهادهای علمی دیگر مانند دانشگاه امام رضا(ع) و بنیاد پژوهش‌های اسلامی تأسیس گردید. یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های پژوهش در آستان قدس که کمتر می‌توان در جای دیگر مشاهده نمود، امکان ایجاد زنجیره نخبگی از مهدکودک تا دانشگاه است که ضمن امکان شناسایی استعدادهای برتر، امکان گزینش و تربیت نیروهای نخبه علمی و پژوهشی را فراهم می‌نماید. در کنار همه این مؤلفه‌های مهم که جایگاه آستان قدس را در حوزه علم و پژوهش پررنگ نموده است، باید اشاره ویژه‌ای به کتابخانه آستان قدس به عنوان پایدارترین هویت فرهنگی و علمی آستان قدس کرد. این کتابخانه با دارا بودن بیش از ۹۰ هزار نسخه خطی و ۱۴ میلیون برگ سند، به عنوان بزرگ‌ترین مرکز مطبوعات کشور و منابع چاپی با ارزش، نقش مهمی در ادوار مختلف تاریخی در بسترسازی برای شکل‌گیری و گسترش علم در مشهد و ایران داشته و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز دانش در دنیا محسوب می‌گردد.
وجود مبارک حضرت رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد ظرفیت مناسبی را در مشهد برای شکل‌گیری و گسترش حوزه‌ها و مدارس علمی به وجود آورد. این مهم در ادوار مختلف به تناسب نیازها و اقتضائات تاریخی تداوم و تحول یافته است. تا قبل از شکل‌گیری آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد مذهبی موقوفاتی، عمده فعالیت‌های علمی و پژوهشی در قالب فعالیت‌های علمی غیررسمی در مدارس دینی و مذهبی در اطراف حرم متمرکز بوده است. ابن‌بابویه فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث خود را در مشهد برگزار نموده است. محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده و به احتمال قوی از محضر علما استفاده نموده است. فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدتی در مشهد اقامت داشته و ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی که از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده مدت زیادی را در مشهد بوده است. ابوعلی فضل بن حسن طبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع‌البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش در صحن رضوان است. وقف نسخ خطی از قرن چهارم به بعد بر روضه منوره، حاکی از آن است که همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است. نخستین اطلاع از وجود مدارس در اطراف حرم به سال ۷۳۴ و سفرنامه ابن‌بطوطه برمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه باقیمانده علمی از این دوره، کتاب مصباح المتجهد شیخ طوسی است که به سال ۵۰۲ قمری در مشهد کتابت شده است. شکوفایی مدارس در قرن نهم با ساخت مدرسه دودر و پریزاد و در دوره صفویه با مدارس فاضل‌خان، مدرسه نواب، مدرسه میرزا جعفر و مدرسه عباسقلی‌خان ادامه یافت. بنای مسجد گوهرشاد و گسترش تدریجی بقعه مبارکه در این دوره سبب جذب علمی بیشتری گردید. ورود سادات رضوی مانند سیدمحمد و سیدمحسن رضوی به مشهد از قرن نهم که سمت نقابت سادات و سرپرستی اداره امور حرم را نیز بر عهده داشتند زمینه حضور علما مانند ابی‌جمهور احسایی و تبدیل شدن حرم حضرت به عنوان محملی برای مباحث علمی و اعتقادی را فراهم نمود. تا قبل از دوره صفویه فعالیت‌های علمی به صورت خودجوش و با محور علمای برجسته در منازل و مدارس اطراف حرم برگزار می‌شده است. با رسمیت یافتن تشیع و تبدیل شدن آستان قدس به یک نهاد قدرتمند مذهبی به تدریج سیاست‌های هدفمند حمایت از علما و دانشمندان در آن پیگیری شد. از مهم‌ترین جلوه‌های حمایت مستقیم آستان قدس از امور علمی و پژوهشی ایجاد منصب تدریس در آستان و استفاده از علما و اندیشمندان در قالب منصب موروثی مدرسی در آستان از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجار است. بعد از تصرف مشهد در سال ۱۰۰۷ محمدجعفر رضوی به عنوان اولین مدرس رسمی آستان قدس انتخاب شد. فرزندان وی میرمحمد سعید و محمدزمان رضوی نیز در زمره علمای مشهد بوده‌اند. از دیگر مدرسان حرم و مسجد گوهرشاد که بانیان برگزاری محافل علمی در حرم بوده‌اند، می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی، میرزا ابوالحسن رضوی، محمدعلی رضوی (از شاگردان شیخ انصاری) و محمدباقر رضوی مؤلف کتاب شجره طیبه اشاره نمود. از مدرسان رسمی آستان قدس در تاریخ معاصر می‌توان به ادیب نیشابوری اشاره کرد.
امکان ایجاد زنجیره نخبگی؛ شاخصه‌های پژوهش در آستان قدس رضوی
آستان قدس علاوه بر حمایت رسمی در چهارچوب تشکیلات رسمی اداری از دوره صفویه تا قاجار همواره به صورت رسمی و غیررسمی از علما و دانشمندان حمایت نموده است. در اسناد آستان قدس در دوره صفویه عنوانی به نام پرداخت وظیفه وجود دارد که نشان‌دهنده حمایت مستقیم آستان قدس از علما و بازماندگان آن‌ها بوده است. بر طبق اسناد باقیمانده، بازماندگان علمای بزرگ مانند اولاد میرزا عبدالله شوشتری، مولانا شاه‌حسین منجم جنابدی، ملا محمدعلی رستمدار، شهربانو خانم دختر شیخ بدرالدین عبدالعال، دختر عبدالواحد شوشتری، همشیره ملا محمدحسین استرآبادی از آستان قدس مواجب دریافت می‌کرده‌اند. در واقع شکل‌گیری حوزه علمیه مشهد در طول تاریخ در گام نخست مدیون حرم مطهر امام رضا(ع) است که موجب رونق یافتن حلقه‌های درس و تأسیس تدریجی مدارس دینی گردید و در مرحله بعد شکل‌گیری نهاد مذهبی آستان قدس و حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم آن نیز بر شکل‌گیری بستر علم و پژوهش و رونق آن تأثیر داشته است. از ویژگی‌های مهم آستان قدس، تداوم نهادهای علمی و پژوهشی شکل‌گرفته در آن به تناسب نیازهای هر دوره است. چنانچه دارالشفا تبدیل به بیمارستان رضوی، مدرسه میرزا جعفر تبدیل به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مدرسه رضویه تبدیل به بنیاد فرهنگی رضوی شده و در کنار آن نهادهای علمی دیگر مانند دانشگاه امام رضا(ع) و بنیاد پژوهش‌های اسلامی تأسیس گردید. یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های پژوهش در آستان قدس که کمتر می‌توان در جای دیگر مشاهده نمود، امکان ایجاد زنجیره نخبگی از مهدکودک تا دانشگاه است که ضمن امکان شناسایی استعدادهای برتر، امکان گزینش و تربیت نیروهای نخبه علمی و پژوهشی را فراهم می‌نماید. در کنار همه این مؤلفه‌های مهم که جایگاه آستان قدس را در حوزه علم و پژوهش پررنگ نموده است، باید اشاره ویژه‌ای به کتابخانه آستان قدس به عنوان پایدارترین هویت فرهنگی و علمی آستان قدس کرد. این کتابخانه با دارا بودن بیش از ۹۰ هزار نسخه خطی و ۱۴ میلیون برگ سند، به عنوان بزرگ‌ترین مرکز مطبوعات کشور و منابع چاپی با ارزش، نقش مهمی در ادوار مختلف تاریخی در بسترسازی برای شکل‌گیری و گسترش علم در مشهد و ایران داشته و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز دانش در دنیا محسوب می‌گردد.