از ایجاد منصب «تدریس» و حمایت از دانشمندان تا تداوم فعالیت نهادهای پژوهشی
از ایجاد منصب «تدریس» و حمایت از دانشمندان تا تداوم فعالیت نهادهای پژوهشی
وجود مبارک حضرت رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد ظرفیت مناسبی را در مشهد برای شکل‌گیری و گسترش حوزه‌ها و مدارس علمی به وجود آورد. این مهم در ادوار مختلف به تناسب نیازها و اقتضائات تاریخی تداوم و تحول یافته است. تا قبل از شکل‌گیری آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد مذهبی موقوفاتی، عمده فعالیت‌های علمی و پژوهشی در قالب فعالیت‌های علمی غیررسمی در مدارس دینی و مذهبی در اطراف حرم متمرکز بوده است. ابن‌بابویه فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث خود را در مشهد برگزار نموده است. محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده و به احتمال قوی از محضر علما استفاده نموده است. فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدتی در مشهد اقامت داشته و ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی که از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده مدت زیادی را در مشهد بوده است. ابوعلی فضل بن حسن طبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع‌البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش در صحن رضوان است. وقف نسخ خطی از قرن چهارم به بعد بر روضه منوره، حاکی از آن است که همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است. نخستین اطلاع از وجود مدارس در اطراف حرم به سال ۷۳۴ و سفرنامه ابن‌بطوطه برمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه باقیمانده علمی از این دوره، کتاب مصباح المتجهد شیخ طوسی است که به سال ۵۰۲ قمری در مشهد کتابت شده است. شکوفایی مدارس در قرن نهم با ساخت مدرسه دودر و پریزاد و در دوره صفویه با مدارس فاضل‌خان، مدرسه نواب، مدرسه میرزا جعفر و مدرسه عباسقلی‌خان ادامه یافت. بنای مسجد گوهرشاد و گسترش تدریجی بقعه مبارکه در این دوره سبب جذب علمی بیشتری گردید. ورود سادات رضوی مانند سیدمحمد و سیدمحسن رضوی به مشهد از قرن نهم که سمت نقابت سادات و سرپرستی اداره امور حرم را نیز بر عهده داشتند زمینه حضور علما مانند ابی‌جمهور احسایی و تبدیل شدن حرم حضرت به عنوان محملی برای مباحث علمی و اعتقادی را فراهم نمود. تا قبل از دوره صفویه فعالیت‌های علمی به صورت خودجوش و با محور علمای برجسته در منازل و مدارس اطراف حرم برگزار می‌شده است. با رسمیت یافتن تشیع و تبدیل شدن آستان قدس به یک نهاد قدرتمند مذهبی به تدریج سیاست‌های هدفمند حمایت از علما و دانشمندان در آن پیگیری شد. از مهم‌ترین جلوه‌های حمایت مستقیم آستان قدس از امور علمی و پژوهشی ایجاد منصب تدریس در آستان و استفاده از علما و اندیشمندان در قالب منصب موروثی مدرسی در آستان از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجار است. بعد از تصرف مشهد در سال ۱۰۰۷ محمدجعفر رضوی به عنوان اولین مدرس رسمی آستان قدس انتخاب شد. فرزندان وی میرمحمد سعید و محمدزمان رضوی نیز در زمره علمای مشهد بوده‌اند. از دیگر مدرسان حرم و مسجد گوهرشاد که بانیان برگزاری محافل علمی در حرم بوده‌اند، می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی، میرزا ابوالحسن رضوی، محمدعلی رضوی (از شاگردان شیخ انصاری) و محمدباقر رضوی مؤلف کتاب شجره طیبه اشاره نمود. از مدرسان رسمی آستان قدس در تاریخ معاصر می‌توان به ادیب نیشابوری اشاره کرد.
وجود مبارک حضرت رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد ظرفیت مناسبی را در مشهد برای شکل‌گیری و گسترش حوزه‌ها و مدارس علمی به وجود آورد. این مهم در ادوار مختلف به تناسب نیازها و اقتضائات تاریخی تداوم و تحول یافته است. تا قبل از شکل‌گیری آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد مذهبی موقوفاتی، عمده فعالیت‌های علمی و پژوهشی در قالب فعالیت‌های علمی غیررسمی در مدارس دینی و مذهبی در اطراف حرم متمرکز بوده است. ابن‌بابویه فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث خود را در مشهد برگزار نموده است. محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده و به احتمال قوی از محضر علما استفاده نموده است. فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدتی در مشهد اقامت داشته و ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی که از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده مدت زیادی را در مشهد بوده است. ابوعلی فضل بن حسن طبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع‌البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش در صحن رضوان است. وقف نسخ خطی از قرن چهارم به بعد بر روضه منوره، حاکی از آن است که همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است. نخستین اطلاع از وجود مدارس در اطراف حرم به سال ۷۳۴ و سفرنامه ابن‌بطوطه برمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه باقیمانده علمی از این دوره، کتاب مصباح المتجهد شیخ طوسی است که به سال ۵۰۲ قمری در مشهد کتابت شده است. شکوفایی مدارس در قرن نهم با ساخت مدرسه دودر و پریزاد و در دوره صفویه با مدارس فاضل‌خان، مدرسه نواب، مدرسه میرزا جعفر و مدرسه عباسقلی‌خان ادامه یافت. بنای مسجد گوهرشاد و گسترش تدریجی بقعه مبارکه در این دوره سبب جذب علمی بیشتری گردید. ورود سادات رضوی مانند سیدمحمد و سیدمحسن رضوی به مشهد از قرن نهم که سمت نقابت سادات و سرپرستی اداره امور حرم را نیز بر عهده داشتند زمینه حضور علما مانند ابی‌جمهور احسایی و تبدیل شدن حرم حضرت به عنوان محملی برای مباحث علمی و اعتقادی را فراهم نمود. تا قبل از دوره صفویه فعالیت‌های علمی به صورت خودجوش و با محور علمای برجسته در منازل و مدارس اطراف حرم برگزار می‌شده است. با رسمیت یافتن تشیع و تبدیل شدن آستان قدس به یک نهاد قدرتمند مذهبی به تدریج سیاست‌های هدفمند حمایت از علما و دانشمندان در آن پیگیری شد. از مهم‌ترین جلوه‌های حمایت مستقیم آستان قدس از امور علمی و پژوهشی ایجاد منصب تدریس در آستان و استفاده از علما و اندیشمندان در قالب منصب موروثی مدرسی در آستان از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجار است. بعد از تصرف مشهد در سال ۱۰۰۷ محمدجعفر رضوی به عنوان اولین مدرس رسمی آستان قدس انتخاب شد. فرزندان وی میرمحمد سعید و محمدزمان رضوی نیز در زمره علمای مشهد بوده‌اند. از دیگر مدرسان حرم و مسجد گوهرشاد که بانیان برگزاری محافل علمی در حرم بوده‌اند، می‌توان به میرزا حبیب‌الله رضوی، میرزا ابوالحسن رضوی، محمدعلی رضوی (از شاگردان شیخ انصاری) و محمدباقر رضوی مؤلف کتاب شجره طیبه اشاره نمود. از مدرسان رسمی آستان قدس در تاریخ معاصر می‌توان به ادیب نیشابوری اشاره کرد.